پس جوهر و حقیقت انسان و ارزش ارزشها و مادر ارزشهای انسان در این مكتب، آزادی و اختیار است و انسان اگر بخواهد نگهبان انسانیت خود باشد كه انسانیتش محو و مسخ نشود باید آزادی خود را حفظ كند و اگر بخواهد آزادی خود را حفظ كند باید خودش را از هرچه رنگ تعلق پذیرد آزاد نگه دارد، حتی- همان طور كه در جلسه ی گذشته گفتیم- آن «مگر» را هم در شعر حافظ (مگر تعلق خاطر به ماه رخساری) نیاورد. یا در آنجا كه می گوید:

«بنده ی عشقم» را هم حذف كند و بگوید: از هر دو جهان آزادم حتی از عشق. یا آنجا كه حافظ می گوید:

«گلعذاری» و «سایه ی سرو روان» و «بهشت» و «سركوی خودت» را باید [رها كند. ] این مكتب می گوید انسان باید آزاد مطلق باشد، و به همین دلیل با اینكه در بسیاری از اصول برضد مكتب ماتریالیسم دیالكتیك است ولی در عین حال یك گروه از این دو گروه اگزیستانسیالیست ها- كه هایدگر و سارتر و. . . هستند- ماتریالیست هستند و اینها مدعی اند كه اعتقاد و ایمان به خدا از دو نظر با این مكتب سازگار نیست: یكی از این نظر كه اساساً اعتقاد به خدا مستلزم اعتقاد به قضا و قدر است و اعتقاد به قضا و قدر، هم مستلزم اعتقاد به جبر- به عقیده ی اینها- و هم مستلزم اعتقاد به یك طبیعت ثابت بشری است؛ چون اگر خدایی وجود داشته باشد ناچار بشر باید در علم آن خدا یك طبیعت معین داشته باشد و لامتعین نخواهد بود، و همچنین اگر خدایی وجود داشته باشد قضا و قدر و در نتیجه جبر بر انسان حاكم می شود و دیگر اختیار و آزادی ندارد. پس ما چون آزادی را قبول كرده ایم، خدا را قبول نمی كنیم. بعلاوه، قطع نظر از اینكه اعتقاد به خدا با اعتقاد به آزادی- به عقیده ی اینها- منافی است، اعتقاد به خدا مستلزم ایمان به خداست و ایمان به خدا یعنی تعلق و بسته بودن به خدا، و حال آنكه بسته بودن- به هر شكل كه می خواهد باشد- و تعلق و ایمان و وابستگی به هر حقیقتی بر ضد آزادی انسان است، خصوصاً اگر این اعتقاد و بستگی اعتقاد و بستگی به خدا باشد، چون بستگی به خدا فوق همه ی بستگیهاست.

به قول شاعر:

اگر بستگی به خدا باشد، دیگر به هیچ شكل نمی توان آن را نقض كرد و شكست.

بنابراین، این مكتب كمال انسان را در آزادی می داند.

درباره ی این مكتب از دو جنبه می شود بحث كرد: یكی اینكه مدعی هستند كه اعتقاد به خدا با اختیار و آزادی ناسازگار است، و این یك اشتباه است. در كتاب علل گرایش به مادیگری و نیز در كتاب انسان و سرنوشت این مطلب را شرح داده و گفته ایم كه این طور نیست. آنچه كه اینها درباره ی اعتقاد به قضا و قدر فكر می كنند، همان است كه پیرزن ها فكر می كنند. اینها قضا و قدر را نشناخته اند و الاّ اعتقاد به قضا و قدر آنچنان كه در معارف اسلامی هست، به هیچ وجه با اختیار و آزادی انسان منافی نیست، ولی این جهت فعلاً مورد بحث ما نیست. بحث ما در قسمت دوم است.

اشكال دوم این مكتب در این است كه گفته اند تعلق و وابستگی به هرچیزی بر ضد آزادی انسان است ولو آنكه آن تعلق و وابستگی به خدا باشد. اینجا من مقدمه ای برای شما عرض می كنم