.

یكی از نتیجه گیری ها آن چیزی است كه حافظ به صورت «دم» بیان می كند، كما اینكه این مسئله ی «دم» در شعر خیام هم زیاد است كه دم را- یعنی زمان حال را- غنیمت بشمار، نه فكر گذشته بكن نه فكر آینده، نه غصه ی گذشته را بخور كه چرا چنین شد، و نه غصه ی آینده، فكر گذشته و فكر آینده تو را از عیش نقد باز می دارد و برای اینكه حداكثر استفاده را از این عمر موقت كوتاه ببری نه فكر گذشته كن نه فكر آینده، دم غنیمت بشمار، و چقدر در شعر حافظ این مسئله ی حال و دم آمده:

اینجا باز مسئله ی انجام كار و قیامت هم هست.

می گوید پای وعظ واعظ را رها كردیم، آن دیر نمی شود، فكر آن چیزی باش كه وقتش می گذرد.

نقد را كه آدم به نسیه نمی فروشد.

در جای دیگر- كه از آن غزلهای بسیار عالی حافظ است- می گوید:

شعرهای بعدش خیلی عالی و عجیب عرفانی است، آنها را در جای خودش خواهم گفت.

یا یك نامه از آنجا بیاور كه این وقت تلف نمی شود، عوضش را می دهند.

«یرغو» اصطلاح مغولی بوده كه برای عدلیه و استنطاق و این حرفها می گفتند.

بالاتر از این، از بعضی شعرهای حافظ كاملاً استفاده می شود كه او این مسئله ی عیش نقد و این حرفها را یك نوع لاابالی گری و لاقیدی گری خاصی توجیه می كند، به شكل عجیبی. توضیح اینكه حافظ در زندگی اش معلوم نیست كه چكاره بوده است. اغلب از همان مقدمه ای كه محمد گلندام نوشته است استنباط می كنند. یكجمله ای آنجا هست كه نسخ، متعدد نوشته و به دو تعبیر گفته اند. از یك تعبیر استفاده می شود كه شغل دولت داشته است. می گوید او نمی رسید كه دیوان خودش را تنظیم كند، از شدت اشتغال به مطالعه ی كشّاف و مصباح و مطالع و مفتاح و. . . بعد یك جمله ای دارد كه این جمله را نسخ، متعدد نوشته اند. بنابر یك تعبیر می رساند كه شغل دولت داشته، ولی البته هیچ معلوم نیست كه این طور باشد. از بعضی شعرهای حافظ معلوم می شود كه این مسئله ی «دم غنیمت شمردن» فقط مربوط به خودش هم نیست، درست مثل این كارمندهای لاابالی دولت كه یك ماه می روند كارمندی می كنند، منتظر اول ماهند كه بیاید، تا حقوق را می گیرند چند روزه آن را صرف عیاشی و الدنگی می كنند و بعد تا آخر ماه با جیب خالی می گذرانند. می گوید:

.

و نظیر این باز هم هست.

حالا ببینید حافظی كه اینها ساخته اند چه مكتبی به ما تحویل می دهد و ما از او چه می توانیم بیاموزیم؟ ! .

---