پس، تعبیر دیگر از هجرت، دوری گزیدن از شهر گناه و تعبیر دیگر از جهاد، مبارزه با غول نفس است. آیا این تعبیر درست است یا نه؟ این تعبیر به نوعی درست است، اما تفسیر انحرافی هم شده است. جمله یاَلْمُهاجِرُ مَنْ هَجَرَ السَّیِّئاتِ و نیز جمله ی اَلُْمجاهِدُ مَنْ جاهَدَ نَفْسَهُ را اولیاء دین گفته اند، بلكه پیغمبر اكرم فرمود جهاد اكبر جهاد با نفس است. ولی اشتباه و انحراف در این است كه بعضی به بهانه ی اینكه هجرت همانهجرت از گناهان و جهاد همان جهاد با نفس است، هجرت جسمانی و ظاهری و جهاد با دشمن خارجی را بوسیدند و كنار گذاشتند [و گفتند] به جای آنكه در مواقعی كه لازم می شود، خانه و زن و بچه را رها كنیم، خویشاوندان و پدر و مادر را رها كنیم، شهر و دیار را رها كنیم و آواره ی شهرها شویم، در خانه می نشینیم و گناهان را رها می كنیم، پس ما هم مهاجر می شویم. دیگری گفت: ما هم به جای آنكه زحمت مجاهده در راه خدا با دشمنان دین را متحمل شویم، در خانه می نشینیم، سر به جیب مراقبت فروبرده با نفس خود جهاد می كنیم و از آنها هم بالاتریم! هجرت به معنی هجرت از سیّئات و جهاد به معنی جهاد با نفس را بهانه ای برای نفی هجرت و جهاد دیگر قرار دادند. اشتباه است.

اسلام دو هجرت دارد نه یك هجرت، اسلام دو جهاد دارد نه یك جهاد. هر وقت یكی را به بهانه ی دیگری نفی كردیم، از تعلیمات اسلام منحرف شده ایم. اولیاء دین ما (رسول اكرم، علی علیه السلام، ائمه ی اطهار) مهاجر بودند به هر دو جنبه ی مهاجرت، و مجاهد بودند به هر دو جنبه ی مجاهدت. اساساً از نظر معنوی و روحانی هم یك درجاتی هست كه آن درجات را جز از همین پلكان نمی شود بالا رفت. امكان ندارد كه انسانی میدان جهاد را ندیده باشد ولی درجه ی مجاهد را پیدا كند و یا انسانی هجرت نكرده باشد ولی درجه ی مهاجر را پیدا كند.

روان انسان این طور است؛ بعضی عوامل هستند كه تا انسان كلاس آن را طی نكند آن پختگی مخصوصی را كه باید پیدا كند، پیدا نمی كند. مثلاً ازدواج از نظر اسلام از چند جنبه مقدس است. برخلاف مسیحیت كه تجرّد در آن تقدس دارد، در اسلام تأهّل تقدس دارد. چرا اسلام برای تأهل تقدس قائل است؟ یكی از موارد تقدسش جنبه ی تربیتی روح انسان است. یك نوع پختگی و یك نوع كمال برای روح انسان هست كه جز به وسیله ی تأهل پیدا نمی شود. یعنی اگر یك مرد یا یك زن تا آخر عمر مجرّد بماند ولو اینكه تمام عمرش را ریاضت بكشد، نماز بخواند، روزه بگیرد، به مراقبه و مجاهده ی با نفس بگذراند، در عین حال یك نوع خامی در روح این آدم مجرد هست و علتش این است كه متأهّل نشده است؛ چه زنِ مجرّد باشد چه مرد مجرّد. این است كه اسلام تأهل را سنت می داند و یكی از جهات آن تأثیر در تربیت و پختگی روح انسان است. ممكن است بعضی اشخاص بگویند ما اگر متأهل نیستیم ولی بالأخره به حال عزوبت باقی نمی مانیم. نه، مسئله ی تأهل، اختیار همسركردن، متعهد شدن در مقابل یك همسر و بعد متعهد بودن در مقابل فرزندان است كه روح انسان را پخته و كامل می كند. چیز دیگر جانشینش نمی شود. عواملی كه در تربیت انسان مؤثر است، هر كدام به جای خود مؤثر است؛ هیچ كدام جای دیگری را نمی گیرد. هجرت و جهاد هم عواملی هستند كه چیز دیگری جای آنها را نمی گیرد.

جهاد با نفس در جای خود محفوظ است، هجرت از سیئات همچنین. اما هجرت عملی چیزی است كه هجرت از سیئات جای آن را پر نمی كند. جهاد با دشمن هم چیزی است كه جهاد با نفس جای آن را پر نمی كند و جهاد با دشمن هم جای جهاد با نفس را پر نمی كند. این است كه اسلام هر دو را در كنار یكدیگر قرار می دهد.