از جمله سؤالاتی كه درباره ی انسان مطرح است، مسئله ی آزادی و اختیار انسان و مسئله ی مسئولیت و رسالت انسان است. آیا واقعاً انسان یك موجود آزاد و مختار است؟ و آیا مسئولیتی دارد؟ و آیا رسالتی دارد كه باید آن رسالت را انجام بدهد؟ البته اگر جواب را از نظر منطق اسلامی بخواهید، باید بگویم صددرصد. در قرآن سوره ای است به نام سوره ی انسان كه «الدَّهر» هم به آن می گویند، و از این جهت سوره ی «انسان» نامیده می شود كه در اول این سوره، از انسان نام برده شده است و از اختیار و آزادی و رسالت و مسئولیت انسان. این سوره با این آیات شروع می شود:

هَلْ أَتی عَلَی اَلْإِنْسانِ حِینٌ مِنَ اَلدَّهْرِ لَمْ یَكُنْ شَیْئاً مَذْكُوراً. `إِنّا خَلَقْنَا اَلْإِنْسانَ مِنْ نُطْفَةٍ أَمْشاجٍ نَبْتَلِیهِ فَجَعَلْناهُ سَمِیعاً بَصِیراً. `إِنّا هَدَیْناهُ اَلسَّبِیلَ إِمّا شاكِراً وَ إِمّا كَفُوراً [1]. بنابراین انسان یك موجود مجبور در مقابل دستگاه و خالق خلقت نیست.

خالق خلقت از او چه خواسته است؟ از او آزادی خواسته است، او را به صورت یك موجود آزاد آفریده است، به صورت یك موجود مسئول، به صورت موجودی كه رسالتی به عهده دارد. و حتی بزرگترین تعبیرات كه دیگر شما تعبیری از این بالاتر نمی توانید پیدا كنید، تعبیری است كه قرآن درباره ی انسان كرده، می فرماید:

«خَلیفَةُ اللّه» جانشین خدا. قطعاً هیچ كتابی مثل قرآن انسان را تمجید و تقدیس نكرده است؛ می گوید در آغاز خلقت انسان به فرشتگان اعلام كردیم: إِنِّی جاعِلٌ فِی اَلْأَرْضِ خَلِیفَةً [2]می خواهم جانشین در زمین بیافرینم. فرشتگان به اعتراض و سؤال برخاستند. خدا به ایشان گفت: من چیزی می دانم كه شما نمی دانید. خدای روی زمین (وقتی می گوییم نیمه خدایی، معنایش همین است) . این، حكایت از چه می كند؟ از استعدادهای فراوانی كه در وجود این موجود هست.

وَ عَلَّمَ آدَمَ اَلْأَسْماءَ كُلَّها [3]. ببینید اسلام- كه خود از جنبه های فلسفی یك مكتب انسانیت است- برای انسان چه مقامی قائل است! به یك صورت رمزآمیز می گوید.

تمام «اسم» ها را دانستن. (اسم یك چیز یعنی كلید شناختن آن چیز. ) كلید شناختن همه چیز را ما به او تعلیم كردیم. بعد فرشتگان عالم بالا را در میدان مسابقه ی این انسان آوردیم. انسان از فرشتگان برنده شد. بعد به ایشان گفتیم: فرشتگان! نگفتم من چیزهایی می دانم كه شما نمی دانید؟ ! شما آن طرف سكه را خواندید، گفتید: این موجود چون دارای شهوت و غضب است، خونریزی می كند، آدمكشی و خرابكاری می كند. ولی این طرف سكه را نخوانده بودید. همه اعتراف كردند كه: سُبْحانَكَ لا عِلْمَ لَنا إِلاّ ما عَلَّمْتَنا [4]خدایا اعتراف می كنیم كه ما نمی دانیم؛ ما فقط آنچه را كه تو به ما تعلیم كنی می دانیم. از جهالتمان بود كه آن سخن را گفتیم. آن وقت به فرشتگان گفتیم: در پیشگاه این موجود خضوع و سجده كنید [5](وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِكَةِ اُسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلاّ إِبْلِیسَ) [6]. * به هرحال بزرگترین تعبیر از نظر قائل بودن رسالت و آزادی و اختیار برای انسان همین است كه او را خلیفه و جانشین حق می داند، مكمّل وجود و هستی می داند:

منِ خدا كه خودم خلاّقم، قسمتی از خلاّقیتم را به تو تفویض كردم، به عهده ی تو گذاشتم، تو بایستی انجام بدهی، تو مظهر فعالیت و خلاقیت منی.

---