ی. مثلث «تز، آنتی تز، سنتز» در شكل هگلی و ماركسیستی نه در طبیعت صدق می كند و نه در تاریخ، و بالنتیجه تاریخ از میان اضداد عبور نمی كند و حلقات تاریخ به صورت رشته ای از اضداد كه از یكدیگر مشتق شده و به یكدیگر تبدل یافته اند نیست. این مثلث مبنی بر دو تبدل است و یك تركیب؛ یعنی تبدل اشیاء به ضدشان و تبدل ضد به ضد ضد و تركیب در مرحله ی سوم. طبیعت به این صورت عمل نمی كند؛ آنچه در طبیعت وجود دارد یا تركیب اضداد است و تبدل نیست و یا تبدل اضداد است و تركیب نیست و یا تكامل است، نه تركیب اضداد و نه تبدل آنها. عناصر كه نوعی تضاد میان آنها حكمفرماست و لغت «آخشیج» به همین مناسبت در مورد آنها به كار برده شده است، بدون آنكه به یكدیگر متبدل گردند تركیب می شوند، آنچنان كه مثلاً از تركیب هیدروژن و اكسیژن، آب به دست می آید.

در این گونه موارد تركیب هست و تبدل نیست. ولی طبیعت در نوسانات خود میان دو حالت افراطی و تفریطی، به صورت كاهش یابنده ای از ضدی به ضدی دیگر گرایش پیدا می كند و در نهایت امر به تعادل می رسد. در این گونه موارد تبدل هست و لی تركیب و تكامل نیست. البته مانعی ندارد كه آنجا كه تركیب هست و تبدل نیست مثل تركیب آب از اكسیژن و هیدروژن كه از تركیب دو ضد شی ء سومی به وجود می آید، آن شی ء سوم را «سنتز» و دو جزء اصلی را «تز» و «آنتی تز» اصطلاح كنیم، ولی می دانیم كه این یك اصطلاح محض است و فقط میل قلبی ما را به اینكه این اصطلاح را به كار ببریم ارضا می كند؛ و همچنین مانعی نیست كه برای اینكه این اصطلاح شایع و جالب را از دست نداده باشیم، تعادل بعد از نوسانات افراطی و تفریطی را «سنتز» اصطلاح كنیم و دو حالت مزبور را «تز» و «آنتی تز» ؛ همچنان كه می توانیم این قرارداد اصطلاحی را در مورد كلمه ی خوش آهنگ و زیبای «دیالكتیك» اعمال نماییم و همه ی این گونه جریانها را جریان «دیالكتیكی» بنامیم. برای یك ادیب و نویسنده دشوار است كه از این واژه ی زیبا و خوش آهنگ چشم بپوشد. این واژه قسمتی از موفقیتهای خویش را از طنین خود دارد نه از هسته ی اصلی محتوای خود. چه مانعی هست كه هر فكر مبتنی بر اصل حركت و اصل تضاد را- ولو فاقد هسته ی اصلی آن باشد كه در صفحات پیش شرح داده شد- فكر دیالكتیكی بنامیم؟