محیط حوزه های علوم دینیه ی ما امتیازات و مشخصات مخصوص به خود دارد كه در سایر محیطها نظیر آن را نمی توان یافت. محیط حوزه های علوم دینی محیط صفا و صمیمیت و اخلاص و معنویت است، یعنی آن روح عمومی كه بر این حوزه ها حكومت می كند همین روح است.

افراد فاقد این خصوصیات، افراد استثنایی و مخالف روح این حوزه ها شمرده می شوند. امتیازی كه طلاب برای یكدیگر می شناسند جز امتیاز علمی و تقوایی نیست. تقدم و احترام واقعی یك طلبه نسبت به دیگران جز بر مبنای تحصیلات و قدس و تقوا نمی تواند باشد. در میان طلاب، فقیر و غنی، دهاتی و شهری، بچه عمله و تاجرزاده و آقازاده هست، در قدیم از طبقات اشراف و شاهزادگان هم بودند، اما همه چیز ارزش خود را از دست می دهد و تنها امتیازات تحصیلی و معنوی است كه احترام طلاب را نسبت به یك فردِ بخصوص جلب می كند و ارزش او را در نظر آنها بالا می برد. محیط حوزه های علوم دینی محیط زهد و قناعت است، از اسراف و عیاشی و مجالس شب نشینی كه در سایر طبقات است و احیاناً دانشجویان غیر رشته ی علوم دینی در آن مجالس شركت می كنند، خبری نیست و حتی اندیشه ی این گونه امور نیز در دِماغ یك محصل دینی پیدا نمی شود و اگر كسی كوچكترین تمایلی به این امور نشان بدهد سقوطش قطعی است. روی هم رفته، طلاب مردمی قانع و كم خرج اند 42و تحمیلی بر بودجه ی مردم به شمار نمی روند. روابط استاد و شاگرد در میان طلاب، صمیمی و احترام آمیز است. شاگردان احترام استادان خود را در حضور و غیاب با كمال ادب رعایت می كنند و حتی بعد از فوت آنها همواره آنها را به نیكی و دعای خیر یاد می كنند. این اندازه حفظ حرمت استاد، مخصوص محصلین علوم دینی و مولود تعلیماتی است كه از اولیای دین درباره ی قداست علم و احترام معلم رسیده است. در سایر محیطهای تحصیلی - چنان كه می دانیم- این امور كمتر وجود دارد. عادت طلاب بر این است كه روی درسی كه از استاد می گیرند بعد خودشان فكر كنند. لذا درس خود را از روی كتاب مطالعه می كنند. بعلاوه بعد با یكی از همدرسهای خود آن درسها را مباحثه می كنند. در درسهای عالی آنچه را از استاد در مجلس درس فرا می گیرند به ذهن می سپارند و شب می نویسند. بنای طلاب بر حفظ كردن و طوطی واری یاد گرفتن نیست- چنان كه عادت معمول محصلین جدید است- بر تعمق و تفكر و تجزیه و تحلیل است. و چون حق تدریس، انحصاری نیست و انتخاب استاد با خود شاگردان است، برای هركسی كه استعدادی داشته باشد میسر است كه كتابهای پایین تر را تدریس كند. از این رو یك نفر دانشجوی دینی در عین حال كه دانشجوست و درس می خواند، ممكن است تدریس هم بكند. امتیاز متد تحصیلی طلاب نسبت به سایر متدها همین است كه طلاب، درسی را كه از استاد فرا می گیرند دقیقاً مطالعه می كنند و سپس مباحثه می كنند و می نویسند و در همان حال دروس دیگر را تدریس می كنند. این جهات سبب می شود كه طلاب در حدود تحصیلات خود عمیق می گردند. هدف طلاب تحصیل دانشنامه نیست. نمرات استاد معرّف مقام شاگرد نیست.

مجالس مباحثه و اشكال و ایراد شاگرد در حوزه ی تدریس استاد و حوزه ی تدریس خود او، و توجه قهری استادان و طلاب پایین تر، بهترین معرّف یك دانشجوی علوم دینی است. طلاب علوم دینیه مقامات تدریسی و استادی را خیلی به طور طبیعی طی می كنند. تعیین استاد، انتخابی است نه انتصابی؛ یعنی فقط خود طلاب هستند كه در ضمن آزمایشها و اختبارها استاد بهتر را انتخاب می كنند. لهذا یك نوع آزادی و دموكراسی در حوزه های علوم دینی وجود دارد كه در جاهای دیگر نیست. از این نظر در میان آنها قانون انتخاب اصلح حكمفرماست. در مؤسسات فرهنگی جدید تعیین استاد برای كلاسها از طریق انتصاب از طرف مقامات بالاست و به همین دلیل بسیار اتفاق می افتد كه استاد مربوطْ متناسب با كلاس تدریس خود نیست، لایق درسی بالاتر یا پایین تر است، شاگردهای آنها ممكن است نه راضی باشند و نه احترام قائل باشند، فقط به خاطر ترس از نمره ندادن و مردود شدن- در عین عدم رضایت- از آن استاد تمكین و اطاعت كنند. این گونه بی نظمی ها و بی حسابی ها در تحصیلات كلاسیك به طور فراوان وجود دارد، اما در تحصیلات علوم دینی ما اثری از این گونه بی نظمی ها و بی حسابی ها وجود ندارد. روی این اصل، جلو افتادن افراد در حوزه های علوم دینیه طبق ناموس طبیعی انتخاب اصلح صورت می گیرد، همان طور كه علی علیه السلام در وصف علمای الهی می فرماید: فَكانوا كَتَفاضُلِ الْبَذْرِ یُنْتَقی فَیُؤْخَذُ مِنْهُ وَ یُلْقی ، قَدْ مَیَّزَهُ التَّخْلیصُ وَ هَذَّبَهُ التَّمْحیصُ [1]. یعنی مانند بذر انتخاب شده و تصفیه شده می باشند كه بهترین و خالص ترین آنها برای كاشتن انتخاب می شوند. طلاب، پله پله روی همین ناموس بالا می روند تا پله ی ماقبل آخرین پله كه مرجعیت است. تا قبل از پله ی آخر فقط ذوق و عقیده ی طلاب است كه اساتید را بالا می برد، ولی همین كه پله ی آخر رسید پای وجوهات و سهم امام و تقسیم شهریه به میان می آید. فقط در همین جاست كه گاهی حسابها به هم می ریزد و دیگر قانون انتخاب اصلح حكمفرما نیست. اینها مزایایی است كه در زندگی و طرز تحصیل طلاب علوم دینیه هست. ضمناً نواقصی هم هست كه باید گفته شود.

---