اگر روحانیت ایران را با روحانیت مصر و زعامت دینی «جامع ازهر» مقایسه كنیم می بینیم كه هركدام از ایندو از نظر سازمان، امتیازی بر دیگری دارد. در مصر به علل خاصی كه مهمترین آنها نداشتن بودجه ی مستقل و دیگر طرز تفكری است كه درباره ی اولی الامر دارند، رئیس جامع ازهر با انتخاب رئیس جمهور تعیین می گردد. رئیس جامع ازهر در مصر از این نظر مانند دادستان كل كشور است در تشكیلات دولتی ما كه با فرمان شخص اول مملكت تعیین می شود. اما در روحانیت ایران چنین چیزی نیست، بلكه اگر تمایل مقامات دولتی نسبت به ریاست و زعامت شخصی محرز گردد موجب شكست و سقوط او خواهد بود. در سه سال پیش در یكی از روزنامه ها عكس علّامه شیخ محمود شلتوت، مفتی اعظم و رئیس جامع ازهر را در اتاق كار خودش دیدم در حالی كه بالای سرش عكس جمال عبدالناصر بود. در ایران ممكن نیست حتی در اتاق محقر یك طلبه كسی عكس یكی از مقامات را ببیند. زعیم روحانی مصر هرگز آنقدر قدرت پیدا نخواهد كرد كه در قضیه ای مانند قضیه ی تنباكو حكومت وقت را از پا درآورد.

چرا؟ چون متكی به دولت است. ولی از طرف دیگر روحانی مصری چون زندگی و معاش و مقام خود را در دست مردم نمی بیند و متكی به عوام نیست، خود به خود حرّیت عقیده دارد، مجبور نیست به خاطر عوام حقایق را كتمان كند. بعید به نظر می رسد یك زعیم روحانی شیعه در وضع حاضر هر اندازه روشن ضمیر و اصلاح طلب و مخلص باشد بتواند فتوایی مانند فتوای دو سال پیش شیخ شلتوت كه یك طلسم هزارساله را شكست، صادر كند و قدمی مانند قدم او بلكه خیلی كوچكتر از قدم او بردارد. در قرون اولیه ی اسلامی كه علمای دینی ایران و مصر از نظر معاش وضع مشابهی داشتند، روحانیین ایران از لحاظ روشن بینی و تألیفات متنوع در رشته های مختلف و ابتكار در علوم از مصریها عقب نبودند، بلكه به اعتراف خود مصریها ایرانیان در همه ی علوم اسلامی جلو بودند. اما امروز كار بعكس است: روشنفكران مسلمان ایران چشمشان به دانشمندان مصر است كه در مسائل اجتماعی اسلامی مورد نیاز روز تألیف جدیدی بیرون دهند؛ از روحانیین خودشان مأیوسند، زیرا در وضع و شرایط حاضر از اینها جز رساله ی عملیّه كه به كار عوام می خورد و یا تألیفات سطحی كه از حدود فكر عوام تجاوز نمی كند نمی توان انتظار داشت. تنها در سی چهل سال اخیر است كه گروهی زبده و مخلص، خود را از بودجه ی عمومی روحانیت بریده اند و در زمینه ی نیازهای روز جامعه ی اسلامی به تحقیق و تألیف پرداخته اند. صاحب نظران اعتراف دارند كه آثار و تألیفاتی كه در ظرف این چند سال از طرف فارغ التحصیل های حوزه های شیعه نشر یافته از آثار دانشمندان مصری بسی عمیق تر و محققانه تر است.