در درس اول به آنجا رسیدیم كه گفتیم اسلام به اتفاق و اتحاد مسلمین فوق العاده عنایت دارد و وحدت اسلامی یكی از هدفهای بزرگ اسلام به شمار می رود و بر مسلمانان و مخصوصاً داعیان خیر و ارشادكنندگان خلق و آمران به معروف و ناهیان از منكر است كه در طریق تحقق یافتن این هدف بزرگ اسلامی كوشش كنند و لااقل آتش اختلافات را دامن نزنند. در درس پیش دو آیه از قرآن ذكر كردیم.

اینك تتمه ی آیات: ج. اَقیمُوا الدّینَ وَ لاتَتَفَرَّقوا فیهِ كَبُرَ عَلَی الْمُشْرِكینَ ما تَدْعوهُمْ اِلَیْهِ (سوره ی شوری، آیه ی 13) یعنی دین را بپا دارید و در آن پراكنده نشوید، آنچه تو به آن دعوت می كنی بر مشركین گران و دشوار است. این آیه ی كریمه می خواهد بفهماند چون مخالفان اسلام با هدفهای اسلامی مخالفند آرزومند تفرق و پراكندگی آنها می باشند و از وحدت مسلمانان می ترسند، آنها هستند كه آتشهای تفرقه و اختلاف را دامن می زنند و موانع برای وحدت مسلمین ایجاد می كنند. د. وَ لاتَنازَعوا فَتَفْشَلوا وَ تَذْهَبَ ریحُكُمْ(سوره ی انفال، آیه ی 46) یعنی با یكدیگر نزاع نكنید كه سست خواهید شد و بوی شما از میان خواهد رفت. این آیه اتحاد مسلمانان را موجب قوّت و قدرت و شوكت و بوی و خاصیت داشتن آنها معرفی می كند، می فرماید اگر در میان شما اختلاف افتد قوّت و شوكت و بوی و خاصیت شما از میان می رود. نزاعها بر دو قسم است: بعضی نزاعها مربوط به تضاد منافع آنی افراد است، اما بعضی نزاعها ریشه ی عقیده ای دارند. اینهاست كه فوق العاده خطرناك است، اینهاست كه از نسلی به نسل دیگر منتقل می شود و بحثها و جدلها و كتابها و نوشته ها به وجود می آورد و قرنها ادامه پیدا می كند و هرچه زمان می گذرد بر موجبات آن افزوده می شود و شكاف عمیق تر می گردد. هـ. یا اَیُّهَا الَّذینَ امَنُوا اصْبِروا وَ صابِروا وَ رابِطوا وَ اتَّقُوا اللّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحونَ: آل عمران، آیه ی 200 (این آیه آخرین آیه از سوره ی آل عمران است) یعنی ای اهل ایمان! صابر و خویشتن دار باشید، یكدیگر را در خویشتن داری یاری نمایید و با یكدیگر پیوند داشته باشید، تقوای الهی داشته باشید، باشد كه رستگار شوید. اما احادیث: 1. حدیثی شیعه و سنی از رسول اكرم صلی الله علیه و آله روایت كرده اند به این مضمون:

ثَلاثٌ لایُغِلُّ عَلَیْهِنَّ قَلْبُ امْرِئٍ مُسْلِمٍ: اِخْلاصُ الْعَمَلِ لِلّهِ وَ النَّصیحَةُ لِاَئِمَّةِ الْمُسْلِمینَ وَ اللُّزومُ لِجَماعَتِهِمْ [1] یعنی سه چیز است كه هرگز دل مرد مسلمان در مورد آنها نمی لغزد و خیانت نمی كند: عملی را خالصاً لوجه اللّه بجا آوردن، خیرخواهی برای پیشوایان مسلمانان، همراهی و ملازمت جماعت مسلمین. از قضا این جمله ها جزء كلماتی است كه رسول اكرم در حجةالوداع برای مردم القاء كرد. رسول اكرم در حجةالوداع در مواقف چندی برای مردم سخن گفته است:

در مسجدالحرام، در عرفات، در مسجد خیف (منی ) ، در غدیرخم. جمله های بالا را در مسجد خیف كه در منی واقع است ادا فرموده است. 2. در كافی می نویسد: معاویةبن وهب گفت از امام صادق علیه السلام پرسیدم: ما (یعنی شیعیان) چگونه باید با دیگران (اهل تسنن) معاشرت كنیم، تكلیف ما با آنها چیست؟ امام فرمود: ببینید ائمه ی شما چگونه رفتار می كنند، مانند امامان خود رفتار كنید. به خدا قسم امامان شما بیماران آنها را عیادت می كنند، جنازه های آنها را تشییع می كنند، برای آنها شهادت می دهند [2]. باز هم در این زمینه و به همین مضمون روایاتی هست. اینها را برای این ذكر كردم كه بدانیم حفظ وحدت یكی از هدفهای اسلامی است و باید در حدود امكان برای تحقق این هدف بكوشیم تا مصداق «وَلْتَكُنَ مِنْكُمْ اُمَّةٌ یَدْعونَ اِلَی الْخَیْرِ» بوده باشیم. تحقق یافتن این هدف به هیچ وجه مستلزم این نیست كه از بعضی اصول یا فروع مسلّم خود دست برداریم. اما قسمت دوم: ببینیم آیا وحدت مسلمین و حسن تفاهم میان فرق اسلامی جزء منظورهای حج هست یا نه؟ كسی كه كوچكترین آشنایی با تعلیمات اسلامی داشته باشد، در این جهت تردید نمی كند كه اسلام به عناوین مختلف دستور داده كه مسلمانان دور هم جمع شوند و یكدیگر را از نزدیك ببینند و از احوال یكدیگر مطلع شوند تا دلهاشان به یكدیگر نزدیك شود و دیوارها از میان برده شود و شكافها پر شود. همه می دانیم كه طبق نصوص اسلامی، عبادت هر اندازه بیشتر در خلوت و دور از چشم دیگران صورت بگیرد به اخلاص نزدیكتر است. درعین حال اسلام دستور اكید داده است كه نماز به جماعت خوانده شود و اجر و ثواب این عمل را بیش از آنچه تصور می رود از نماز فرادی بالاتر برده است، چرا؟ برای اینكه در اثر جماعت، مسلمانان از یكدیگر باخبر می شوند و دلهاشان به یكدیگر نزدیك می شود. هفته ای یك بار نماز جمعه قرار داده است و مقرر كرده است در شعاع یك فرسخ در یك فرسخ بر همه واجب است كه شركت كنند. در نماز جمعه (كه همان نماز ظهر روز جمعه است ولی با تشریفات خاصی) به جای دو ركعت آن، دو خطابه قرار داده است كه امام در آن خطابه علاوه بر مواعظ، اخبار اقطار عالم اسلام را به اطلاع آنها می رساند و مصالح عمومی آنها را با آنها درمیان می گذارد. نماز جماعت یك اجتماع روزانه است و نماز جمعه یك اجتماع عمومی تر هفتگی است. نماز عید فطر و نماز عید اضحی دو عبادت اجتماعی دیگر است كه سالانه است. از همه ی اجتماعات اسلامی مهمتر و عمومی تر و طولانی تر و متنوع تر برنامه ی حج است كه بحق آن را «كنگره ی عمومی اسلامی» نام نهاده اند. بر هر كسی واجب است كه اگر توانایی داشته باشد لااقل در عمر یك بار در این اجتماع عظیم شركت كند. همه ی مسلمانان باید در زمان معین و روزهای معین اعمال معینی را انجام دهند. همه باید یك نوع لباس در آن ایام بپوشند، یك نوع سخن به زبان آورند. در این عمل بزرگ اسلامی كه با همه ی نقایصی كه در اجرای آن وجود دارد باز هم در جهان بی نظیر است، هم زمان واحد درنظر گرفته شده و هم مكان واحد، همه باید این اعمال را در روزهای معینی از ذی الحجه انجام دهند نه در روزهای دیگر و یا ماههای دیگر، و همه باید آن اعمال را در سرزمین معین انجام دهند كه همان سرزمینی است كه اولین بار در آنجا خانه ای برای پرستش خدای یگانه ساخته شده است، چرا؟ آیا جز برای این است كه میعادگاه اهل توحید و مجتمع اهل توحید باشد؟ آیا جز برای این است كه اهل توحید باید در آنجا رنگ توحید و وحدت به خود بگیرد؟ چه خوب گفته است علامه ی فقید كاشف الغطاء: «بُنِیَ الْاِسْلامُ عَلی كَلِمَتَیْنِ: كَلِمَةُ التَّوْحیدِ وَ تَوْحیدُ الْكَلِمَة» یعنی اسلام بر روی دو اصل و دو فكر بنا شده است: یكی اصل پرستش خدای یگانه است، دیگر اصل اتفاق و اتحاد جامعه ی اسلامی است. تمرین: 1. چه كسانی آرزوی تفرقه و پراكندگی مسلمانان را دارند؟ 2. آن سه چیزی كه ممكن نیست دل مسلمان در مورد آنها بلغزد چیست؟ 3. فلسفه ی نماز جماعت چیست؟ 4. فلسفه ی نماز جمعه چیست؟ 5. آخرین آیه از سوره ی آل عمران چیست و چه دستور داده است؟

---