عوامل دیگر سه دسته است، كه ان شاءاللّه فردا شب بحث خودم را تكمیل خواهم كرد. آزادی افراد از سه ناحیه سلب می شود. یك ناحیه، ناحیه ی افراد سلب كننده است، افرادی كه می آیند آزادی را از دیگران سلب می كنند. چرا و به چه دلیل سلب می كنند؟ چه عاملی بر وجود آنها حكومت می كند كه می آیند آزادی را سلب می كنند؟ دوم افرادِ سلب شده ی از آنهاست، یعنی افرادی كه آزادی آنها سلب می شود.

آنها هم ممكن است در این جهت تأثیر داشته باشند. در آنها خصوصیتی، خصیصه ای، حالتی، وضعی است كه سبب می شود آزادی آنها از ایشان گرفته و سلب بشود. عامل سوم نظامات و تشكیلات اجتماعی و وضع و اجرای قوانین اجتماعی است. ما باید این عوامل را یك یك بررسی بكنیم. اما عامل سلب كننده. افرادی كه می آیند آزادی دیگران را سلب و حقوق دیگران را پایمال می كنند چرا و به چه دلیل چنین می كنند؟ چرا آزادی دیگران را محترم نمی شمارند و سلب می كنند؟ دلیلش دو چیز است: یكی حس سودجویی و منفعت پرستی كه در هر فرد بشری وجود دارد، و دیگری قدرت؛ یعنی وقتی انسان در مشی و راه و روش خودش سودجو و دنبال منفعت فردی و شخصی و خودپرست بود و از طرف دیگر قدرت به دست آورد و امكانات تحصیل كرد كافی است برای اینكه آزادی دیگران را سلب و حقوق دیگران را پایمال كند. اما عاملی كه مربوط به افرادِ آزادی سلب شده است دو چیز است: یكی یك حالت رخوت و سستی و بی تفاوتی كه در عامه ی مردم پیدا می شود، حالت باری به هر جهت، آنچه كه ما اغلب اسمش را درویش مسلكی می گذاریم؛ یك چنین حالتی در مردم پیدا می شود كه احقاق حقوق را یك امر مقدس و محترم نمی شمارند؛ یك تنبلی. عامل دوم ضعف است، یعنی گیرم افرادی احساس احقاق حقوق و تأمین آزادی در خودشان بكنند ولی وقتی كه ضعیف هستند و قدرت ندارند قهراً نمی توانند به دست آورند. و اما عامل قوانین اجتماعی و تشكیلات اجتماعی. قوانین اجتماعی و تشكیلات اجتماعی ممكن است به گونه ای باشد كه افراد اجتماع نتوانند آزادی خودشان را تأمین كنند.