مطلب دیگر: آیا راه دیگری برای چاره ی این كار نبود و نیست؟ حالا بگوییم در اصل خلقت باید همین جور باشد، آیا در راه تكامل و از طریق تربیت، این قضیه چاره پذیر نیست؟ عرض می كنم تا آن تربیت با چه باشد. اگر مقصود از آن تربیت، تربیت با علم است، یعنی بشر عالم بشود تا بتواند آزادی را برای خودش تأمین كند و به دست آورد، همان طوری كه بشر وقتی كه عالم شد با وبا و خُناق و سل و حتی سرطان مبارزه می كند و صرف اینكه عالم شد و رمز مطلب را كشف كرد كافی است برای اینكه با آن دشمن را به زمین بكوبد؛ متأسفانه علم در مقابل این دشمن بشر- یعنی دشمنی بشر خودش برای خودش- عاجز است. بشر هر اندازه عالم بشود علم نمی تواند جلو تجاوز افراد بشر را بعضی به بعضی، بگیرد. دلیلش خیلی واضح است:

برای اینكه آن كسی كه به حقوق و آزادی دیگران تجاوز می كند، نه به دلیل این است كه نمی داند باید تجاوز نكند و ظلم كار بدی است، بلكه به این دلیل است كه سود و منفعت خودش را می خواهد، زور را هم كه با خودش می بیند، به حكم سودجویی و زور و وقتی كه ایندو با همدیگر توأم شد دنبال قضیه می رود، علم را در این راه استخدام می كند. علم نه تنها مانع تجاوز افراد بشر به آزادی دیگران نیست، احیاناً كمكی می شود برای تجاوز افراد بشر به افراد دیگر و لهذا علم به تنهایی هرگز نمی تواند ارزش انسانی داشته باشد. وقتی كه در خدمت منافع فردی انسان بود امكان ندارد كه بتواند برای بشریت ارزش انسانی داشته باشد. ما می بینیم بشریت در ناحیه ی علم به جایی می رسد كه واقعاً اعجاب و حیرت افراد بشر را برمی انگیزد ولی در ناحیه ی انسانیت و ارزشهای انسانی كوچكترین تأثیری در احوالش ندارد. مثلاً از جنبه ی اعجابی كه علم برمی انگیزد، رفتن به كره ی ماه كاری فوق العاده مهم و بزرگ است. اما اگر یك مسئله ی دیگر را در نظر بگیریم، بگوییم از نظر بشریت و انسانیت، چنانچه این دو كار را باهم مقایسه كنیم و كنار یكدیگر بگذاریم و بگوییم- به تعبیر طلبگی خودمان- ثواب كدام یك از این دو كار بیشتر است، یا به تعبیر دیگر ارزش كدام یك از این دو كار برای بشریت بیشتر است؛ آن بشری كه پا به كره ی ماه می گذارد، آیا برای بشریت بهتر این است كه او به كره ی ماه برود یا به كره ی ماه نرود ولی از ویتنام و فلسطین خارج بشود؟ [روشن است كه دومی. ] اما او به كره ی ماه می رود برای اینكه در ویتنام و فلسطین بیشتر ظلم و سلب آزادی و تجاوز بكند. از علم هم كاری ساخته نیست. موضوع دیگر كه دانشمندان اروپا در این راه خیلی كوشش كرده اند و نتایج بالنسبه خوبی به دست آورده اند این است كه سطح شعور و احساسات مردمِ آزادی از دست داده را بالا ببرند. این خودش یك راهی است كه برای استیفای حقوق و آزادیها سطح فكر و شعور مردم را بالا ببرند، غیرت مردم را تحریك بكنند. این همان راهی است كه در جلسه ی گذشته عرض كردم اسلام هم آن را به عنوان شرط لازم نه شرط كافی می پذیرد و باید هم چنین باشد؛ و انصاف را كه بشر امروز از این نظر با بشرهای قرنهای گذشته خیلی تفاوت كرده است. بشر امروز ارزش آزادی را برای خودش درك كرده است و برای آزادی خودش كوشش و فعالیت و جانبازی می كند، و چون احساس كرده است آزادی را به آسانی نمی شود به دست آورد، باید قدرت ایجاد كرد، قدرت را به تنهایی نمی شود ایجاد كرد وحدت و اتحاد باید به وجود آورد، اتحادِ تنها كافی نیست تشكل باید به وجود بیاید، تشكلِ تنها كافی نیست برنامه و ایدئولوژی باید به وجود بیاید، تمام این اقدامات را بشر كرده است، ولی باز هم به نتیجه نرسیده است، چرا؟ علت دارد.