از نظر قرآن مجید چه چیزهایی عامل فنای اقوام و به تعبیر قرآن امتها [1] است؟ چه چیزهایی اگر پیدا بشود امتی را متلاشی، مضمحل و فانی می كند؟ علل انحطاط، علل فنا و اضمحلال امتها چیست؟ و قهراً بعد هم ببینیم آیا این نشانه ها در امت اسلامی پیدا شده بود كه علی علیه السلام و امام حسین این خطر را احساس می كردند یا نه؟ آیه ی «اَلْیَوْمَ یَئِسَ الَّذینَ كَفَروا مِنْ دینِكُمْ فَلاتَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِ» را دیشب تلاوت و تفسیر كردم. خدا می گوید الآن (در آخر عمر پیغمبر) كار مسلمین به جایی رسیده است كه خطری از خارج، دیگر اسلام را تهدید نمی كند، كفارْ دیگر مأیوس شده اند كه بتوانند با مواجهه ی رو در رو اسلام را از میان ببرند، خطر از ناحیه ی دیگر است، بعد از این از آنها دیگر نترسید از من بترسید. «از من بترسید» یعنی چه؟ گفتیم یعنی از این بترسید كه خود امت در درون خودش به نحوی فاسد بشود كه من روی سنت قاطع خودم (اِنَّ اللّهَ لایُغَیِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتّی یُغَیِّروا ما بِاَنْفُسِهِمْ) آنچه كه به شما اِنعام كرده ام از شما پس بگیرم، پس مراقب خودتان باشید. آنچنان كه از قرآن مجید استنباط می شود و استنباط كرده ایم چهار عامل است كه عامل فنای اقوام است و نقطه ی مقابل آنها عامل بقا. حال ممكن است عامل دیگری هم باشد و من از قرآن درك نكرده باشم.

---

[1] . قرآن از هر جامعه ای به «امت» تعبیر می كند.