پیوند خطابه با اسلام از چند نظر است. اولاً از این نظر كه خطابه یك فن است یعنی یك هنر است، و هنر مطلقاً می تواند به كمك یك فكر و عقیده و یا به جنگ یك فكر و عقیده بیاید؛ یعنی یك فكر، یك فلسفه، یك دین، یك آیین را می شود به وسیله ی هنر یا صنعت تقویت كرد، و همچنین می شود به وسیله ی هنر یا صنعت تضعیف كرد. حالا فرق هنر و صنعت چیست بماند. شما اگر مسجد شاه اصفهان بروید و اگر گنبد مسجد شیخ لطف اللّه را ببینید، می بینید كه از جاهایی است كه علم و هنر و صنعت به كمك دین آمده است، یعنی احساسات دینی از یك طرف و ذوق هنری از طرف دیگر دست به دست هم داده اند و یك شعار مذهبی در لباس هنر و صنعت به جلوه درآمده است. خود «خط» یك هنر صناعی است. كتیبه های خیلی عالی قرآنی مثل كتیبه ای كه بایسنقر در ایوان مقصوره ی مشهد نوشته است از آن جاهایی است كه هنر و صنعت به احساسات مذهبی یاری كرده است. خطابه از آن جهت كه یك هنر و یك فن است و هنر و فن معمولاً می تواند اثر اجتماعی داشته باشد و عامل اجتماعی به شمار رود، یك فكر و یك عقیده را تقویت و یا تضعیف كند، از بزرگترین عوامل اجتماعی به شمار می رود. هیچ هنری به اندازه ی هنر خطابه نمی تواند اثر اجتماعی داشته باشد. اگر از این نظر به خطابه نگاه كنیم رابطه ی هنر خطابه با اسلام مثل بسیاری از هنرها و صناعات دیگر است. در اسلام همان طوری كه حجّارها و حجّاریها پیدا شده، آینه كارها و آینه كاری ها پیدا شده، كاشی كارها و كاشی كاری ها پیدا شده، معمارها و معماریها پیدا شده است، همین طور اسلام در دامن خودش خطبای بسیار زبردست پرورش داده است كه بسیاری به نام «خطیب» معروف می باشند. شما در كتب رجال و تراجم، اشخاص زیادی را می بینید كه به نام «خطیب» معروف بوده اند؛ یكی به نام خطیب رازی، یكی به نام خطیب مصری، یكی به نام خطیب دمشقی، یكی به نام خطیب تبریزی، یكی به نام خطیب حصفكی. اینها همه مردمی بوده اند كه شهرتشان در زمان خودشان و زمانهای بعد به عنوان سخنسرا بوده است. خوشبختانه امروز هم ما خطبای دینی بزرگ داریم. مرحوم سید جمال الدین اسدآبادی علاوه بر سایر فضایل، یك خطیب زبردستی بود؛ خطابه هایی در مصر انشاء می كرد كه مردم را منقلب می كرد، می گریانید؛ مردم را بر حال خودشان می گریانید نه بر چیز دیگر.

اسلام خطبای بزرگی در دامن خود پرورش داده و این هم خودش تاریخچه ای دارد. همین قدر خواستم اشاره ای كرده باشم، فرصت بیشتر از این نیست. به هرحال از این نظر رابطه ی خطابه با اسلام مثل رابطه ی سایر هنرهاست. اسلام در دامن خودش اقسام هنرمندها و صنعتگرها به وجود آورده است. یك طبقه ی آنها هم طبقه ی خطبا و سخنسرایان و سخنرانان هستند.