3. ظرفیت روحی بشر مثل ظرفیتهای مادی است، متفاوت است، اگر از حد خود بیشتر به او تحمیل شود مثل دیگ بخار منفجر می شود و می تركد. اشخاص كم ظرفیت در برابر حوادث منفجر می شوند.

4. آیا منشأ بدبختیهای بشر فقدان وسایل معیشت و تنگی میدان مادی است یا تنگی میدان معنوی؟ و بالاخره آیا منشأ تنازع بقا و منشأ حسادتها و كینه ها و ظلم و تجاوزها، تنگی جا و نبود وسایل مادی است یا فقر اخلاقی و معنوی؟ غالباً خیال می كنند كه علت همه ی آنها تنگی عرصه ی حیات است ولی این طور نیست.

5. شرح صدر درویش غیر از دون همتی، و ضیق صدر پادشاه هم غیر از بلندهمتی است.

6. وسعت و ضیق هریك از دو میدان زندگی در دیگری مؤثر است.

7. گر تو باشی تنگدل از ملحمه

تنگ بینی جوّ دنیا را همه

ور تو خوش باشی به كام دوستان

این جهان بنمایدت چون بوستان

و من اعرض عن ذكری فان له معیشة ضنكاً. اگر یاد خدا از دل بشر رفت، به حكم اینكه خلأ صورت نمی گیرد هوی جای او را پر می كند.

وقتی كه هوی و مطامع آمد، حسادت و كینه می آید و در نتیجه فشار وارد می گردد. پس در حقیقت در آیه جمله ای مقدر است.

8. آیه یمن عمل صالحاً من ذكر او انثی و هو مؤمن فلنحیینه حیوة طیبة نیز كأنه تقدیری دارد، یعنی ما در اثر ایمان و عمل صالح شرح صدر می دهیم و در اثر شرح صدر حیات طیبه پیدا می شود.

9. عده ای ناموس زندگی را فقط تنازع و مغالبه و پنجه نرم كردن می دانند، ولی این طور نیست. توسعه ی میدان زندگی تنها با پنجه نرم

جلد ششم . ج6، ص: 35

كردن با دیگران نیست، با خود نیز باید پنجه ای نرم كرد و فضای روح را نیز باید توسعه داد.

10. بیشتر گره های زندگی به دست خود انسان زده شده است نه به دست دیگران: و من یتق اللّه یجعل له من امره یسراً. 11. عفو یوسف و عفوهای رسول اكرم شرح صدر بود.

12. اللّهم سددنی لان اعارض من غشنی بالنصح و اجزی من هجرنی بالبر و اثیب من حرمنی بالبذل و اكافی من قطعنی بالصلة و اخالف من اغتابنی الی حسن الذكر. 13. عمل و محبت علی درباره ی ابن ملجم شرح صدر و سعه ی صدر بود.

14. آلة الریاسة سعة الصدر. 15. فمن یرد اللّه ان یهدیه یشرح صدره للاسلام. . . رب اشرح لی صدری. . . الم نشرح لك صدرك. . . اینها خلاصه ای بود از سخنرانی شرح صدر یكساعته در سال 36 و اما خلاصه ی گفتار ضمیمه ی آن سخنرانی. . .

زندگی انسان دو میدان و دو فضا دارد و هر دو باید سعه داشته باشد: میدان مادی و میدان معنوی. رجوع شود به سخنرانی تحت عنوان «شرح صدر» كه ماشین شده و در تاریخ /36/129 اجرا شده. این سخنرانی در ورقه های علیحده خلاصه شد، بنابراین موردی برای مراجعه ندارد. ایضاً رجوع شود به سخنرانی ماشین شده ی بسیار عالی تحت عنوان «شرح صدر» ، ضمیمه ی سخنرانی بالا.