كشكول، جلد 1، صفحه ی 188 به «عرفی» نسبت می دهد:
هردل كه پریشان شود از ناله ی بلبل
در دامنش آویز كه در وی خبری هست
لایستقیم ایمان عبد حتی یستقیم قلبه و لایستقیم قلبه حتی یستقیم
لسانه.
جلد ششم . ج6، ص: 427
یعنی زبان بر دل و دل بر ایمان تأثیر دارد؛ معكوسِ آن مطلبی كه
معروف است كه ایمان بر دل و دل بر زبان تأثیر دارد. در حقیقت، این
بیان، اصل تأثیر متقابل در روحیات [را] ذكر می كند. بعضی گمان
می كردند كه در طبیعت، بعضی قوا فقط فاعله اند و بعضی فقط منفعله.
ولی دانشمندان ثابت كردند كه همه ی اجزاء طبیعت، هم فاعله اند و هم
منفعله. همین طور است در امور روحی؛ ابتدا آدمی خیال می كند كه
ایمان صد درصد نیرویی است قاهر بر روح و زبان صد درصد ابزاری
است تحت تأثیر روح ولی حقیقت این طور نیست. اگر روح آشفته و
بیمار باشد ایمان هم كج می شود، آمیخته به تعصب و قساوت
می شود، همان طوری كه جنگها و خونریزیهایی كج ایمانی ها و
تعصبها بپا كرده اند.
این حدیث می گوید در عمل باید تمرین كرد تا روح راست شود
و به عبارت دیگر مدرسه ی عمل بهترین مدرسه ی اخلاق و تهذیب نفس
است، خصوصاً اگر جنبه ی تمرین و ممارست مثبت یا منفی و ترك
داشته باشد.