این شعر سعدی را همه می خوانیم و همیشه مصداق داشته و شاید برای همیشه هم مصداق داشته باشد، می گوید: اولاً نه تنها این است كه خواندن وعظ بر سیه دل اثر ندارد، بسیاری از داروهای دیگر هم بی اثر است. هر عمل و عبادتی دارویی است برای دل، اما در دل سیاه اثر ندارد. لهذا رسول اكرم در جواب علی علیه السلام كه سؤال كرد: ما افضل الاعمال فی هذا الشهر؟ فرمود: الورع

جلد ششم . ج6، ص: 428

عن محارم اللّه. و لهذا به ورع و تقوا و طهارت از گناه، زیاد اهمیت داده شده.

ثانیاً باید ببینیم منشأ سیاه دلی چیست؟ چطور می شود كه آدمی سیاه دل می شود كه وعظ و عامل روحی دیگر بی اثر می ماند؟ آیا مردم سیاه دل از مادر سیاه دل می زایند؟ كه شك نیست كه عامل وراثت بی تأثیر نیست، سیاه نژادی در سیاه دلی تأثیر دارد ولی تنها او نیست. یكی از عوامل مؤثر در سیاه دلی، سیاه كاری است. اعمال سیاه، دل را سیاه می كند(كلا بل ران علی قلوبهم ما كانوا یكسبون)، مخصوصاً در مورد حرام خواری از قبیل مال رشوه و ربا و دزدی تصریح شده. سیدالشهدا به مردم كوفه می فرماید: فقد ملئت بطونكم من الحرام. به هرحال اعمال سیاه و تاریك و شقاوت آلود، روح را تاریك می كند. یكی دیگر، محیط سیاه و تاریك است كه روح را تاریك و سیاه می كند. رفیق و معاشر سیاه، خیابان سیاه، اداره ی سیاه، مناظر سیاه، سخنان سیاه، دل را سیاه می كند. دیگر، تعلیمات و تلقینات سیاه است؛ كتابهای سیاه و نطقهای سیاه و مقاله و روزنامه های سیاه و فیلمهای سیاه است كه روح را سیاه می كند. دیگر، مظالم و واردات سیاه است كه روح را سیاه می كند. یكی از آثار ظلم این است كه در مظلوم تولید عقده ی روحی می كند و روح را آماده ی شقاوت می كند، در روح او كانون زهر و مسمومیت ایجاد می كند و او به نوبه ی خود در صدد این برمی آید كه زهر و سم خود را در جایی خالی كند. در دعاست: و اجعل ثارنا علی من ظلمنا [1]و به تعبیر دیگر ظلم تولید كینه می كند و این كینه و حس انتقام وقتی كه مجال ظهور و بروز ندید، ته نشین می كند و پس رانده و ذخیره می شود و مانند انبار باروتی در روح جای می گیرد با این فرق كه خود او خود به خود درصدد بروز و ظهور برمی آید ولو به اینكه تغییر شكل بدهد و لهذا سبب جنایتها بر بی گناهان می گردد.

پس كشیدن ستم و دیدن اعمال سیاه از دیگران بر خود، دل را سیاه می كند.

گفته نشود: پس چرا در اولیا كه مظلوم بودند تولید عقده نشد و منشأ سیاه دلی نشد؟ زیرا در جایی تولید عقده می شود كه حس انتقام به وجود آید و قدرت ابراز نداشته باشد، و اگر در طرف محبت و معرفتی باشد كه از طرفی مهر و محبت نگذارد میل به انتقام پیدا شود و از طرف دیگر به واسطه ی معرفتْ خود را در سطحی عالیتر ببیند عكس العمل انتقام در او پیدا نمی شود [2]، همان طوری كه بدی فرزند نسبت به پدر و مادر در آنها تولید كینه و انتقام نمی كند، زیرا اولاً آنها محبت دارند به فرزندشان و به قول ایرج [میرزا] می گویند: و ثانیاً خود را در سطحی عالیتر از معرفت می بینند و لهذا پیغمبر می فرمود: اللّهم اهد قومی فانهم لایعلمون. خلاصه ی مطلب اینكه سیاه دلی از سیاه نژادی و سیاه كاری و سیاه محیطی و غیره پیدا می شود و منشأ سیاه روزی می شود، روزگار سیاه ناشی از دل سیاه است.

---