1. سخن سر جان ملكم انگلیسی در تاریخش [1] 2. سخن واقدی مبنی بر اینكه در جاهلیت مقارن ظهور، فقط 17 تن از قریش باسواد بودند و آخرین شاعر بدوی عرب ذوالرمة باسواد بودن خود را پنهان می كرد و می گفت: قدرت نوشتن در میان ما بی ادبی شمرده می شود [2] 3. جاحظ در كتاب البیان و التبیین نقل كرده كه:

روزی یكی از امرای قبیله ی قریش كودكی را دید كه به مطالعه ی كتاب سیبویه مشغول است. فریاد برآورد كه شرم بر تو باد، این

جلد ششم . ج6، ص: 465

شغل آموزگاران و گدایان است [3] در آن روزگار آموزگاری یعنی تعلیم اطفال در میانه ی عرب بسیار خوار بود، زیرا حقوق آنان 60 درهم بیش نبود و این مزد در نظر ایشان بسیار ناچیز بود [4] 4. ابن خلدون در فصل «العلوم العقلیة و اصنافها» (صفحه ی 574) گوید:

وقتی كه كشور ایران فتح شد كتب بسیاری در آن سرزمین به دست تازیان افتاد. سعد بن ابی وقاص به عمربن الخطاب در خصوص آن كتب نامه نوشت و در ترجمه كردن آنها برای مسلمانان رخصت خواست. عمر بدو نوشت كه آن كتابها را در آب افكند، چه اگر آنچه در آنهاست رهنمایی است خدا ما را به رهنماتر از آن هدایت كرده است و اگر گمراهی است خدا ما را از شر آن محفوظ داشته. بنابراین آن كتابها را در آب یا در آتش افكندند و علوم ایرانیان كه در آن كتب مدوّن بود از میان رفت و به دست ما نرسید [5] ایضاً می نویسد كه ابوالفرج بن العبری در مختصرالدول و عبداللطیف بغدادی در كتاب الافادة و الاعتبار و قفطی در تاریخ الحكماء در شرح حال یحیی نحوی و حاجی خلیفه در كشف الظنون [6]

جلد ششم . ج6، ص: 466

و دكتر صفا در تاریخ علوم عقلی، از سوختن كتب اسكندریه توسط عرب سخن رانده اند ولی شبلی نعمان در رساله ای به عنوان كتابخانه ی اسكندریه، ترجمه ی فخر داعی و همچنین آقای مینوی در مجله ی سخن 4: 7، صفحه ی 584 این قول را رد كرده اند.

5. ابوریحان بیرونی در الاثار الباقیة درباره ی خوارزم نویسد كه:

چون قتیبة بن مسلم دوباره خوارزم را پس از مرتد شدن اهالی فتح كرد، اسكجموك را بر ایشان والی گردانید و قتیبه هركس كه خط خوارزمی می دانست و از اخبار و اوضاع ایشان آگاه بود و از علوم آنان مطلع، بكلی فانی و معدوم الاثر كرد و ایشان را در اقطار ارض متفرق ساخت و لذا اخبار و اوضاع ایشان به درجه ای مخفی و مستور مانده است كه به هیچ وجه وسیله ای برای شناختن حقایق امور در آن كشور بعد از ظهور اسلام در دست نیست [7].

ایضاً ابوریحان در همان كتاب نویسد:

و چون قتیبة بن مسلم نویسندگان ایشان (خوارزمیان) را هلاك كرد و هربدان ایشان را بكشت و كتب و نوشته های آنان را بسوخت، اهل خوارزم امّی ماندند و در اموری كه محتاج الیه ایشان بود فقط به محفوظات خود اتكا كردند، و چون مدت متمادی گردید و روزگار دراز بر ایشان بگذشت امور جزئی مورد اختلاف را فراموش كردند و فقط مطالب كلی مورد اتفاق در حافظه ی آنان باقی ماند [8].

جلد ششم . ج6، ص: 467

6. داستان كتاب سوزی عبداللّه بن طاهر كه دولتشاه سمرقندی در تذكرة الشعراء آورده است.

[1] متن و مضمون حاكی از مجعول بودن است و بعلاوه هیچ مدركی نقل نمی كند.

[2] نقل ازتجلیات ایرانی، صفحه ی 36- 37.

[3] همین جاحظ در كتابالمحاسن و الاضداد، صفحه ی 4 مدعی است كه ایرانیان علاقه ی زیادی به نوشتن كتاب نداشتند و بیشتر علاقه شان به ساختمان بود- رجوع شود.

[4] نقل ازتاریخ ادبیاتدكتر صورتگر از انتشارات مؤسسه ی وعظ و خطابه، صفحه ی 10.

[5] نقل از پورداود، یشتها، ج 2، ص 20.

[6] حاجی خلیفه اسمی از كتابخانه ی اسكندریه نبرده، بلكه به صورت مجهول گفته یُروی كه مسلمانان در صدر اسلام همه ی كتابها را محو می كردند.

[7] نقل از پورداود، یشتها، ج 2، ص 21- 23. عبارت از محمد قزوینی است.

[8] نقل از خودالاثار الباقیة، چاپ لیدن، صفحه ی 30.