در این بخش می خواهیم به بررسی محتویات قرآن بپردازیم. البته اگر بنا باشد
متعرض تك تك موضوعات قرآن بشویم مثنوی هفتاد من كاغذ خواهد شد. این
است كه ابتدا كلیات را طرح می كنیم و بعد به ذكر برخی از جزئیات می پردازیم.
قرآن درباره ی بسیاری از مطالب بحث كرده و در این میان روی بعضی از مطالب
زیاد تكیه كرده است و روی بعضی دیگر كمتر. از جمله مسائلی كه در قرآن مورد
بحث قرار گرفته خدای جهان و جهان است. باید ببینیم قرآن خدا را چگونه
می شناسد. آیا این شناسایی فیلسوفانه است یا عارفانه؟ آیا به سبك سایر كتابهای
مذهبی نظیر
تورات و
انجیل است یا آنكه شكل مكاتب هندی را دارد؟ و یا اساساً از
یك شكل و شیوه ی مستقل در شناسایی خدا برخوردار است.
یكی دیگر از مسائل مطرح شده در قرآن، مسئله ی جهان است. باید بررسی كنیم
كه دید قرآن درباره ی جهان چگونه است. آیا خلقت و جهان را عبث و بازیچه می داند
یا آن را برحق می داند؟ آیا جریان عالم را بر اساس یك سلسله سنن و نوامیس
می داند یا آن را بی قاعده و گزاف می شمارد آن طور كه گویی هیچ چیز شرط هیچ
چیز نیست.
از جمله مسائل كلی مطرح شده در قرآن مسئله ی انسان است. باید نظر قرآن را
در مورد انسان تحلیل كرد. آیا قرآن درباره ی انسان با خوشبینی سخن می گوید یا دید
مجموعه آثار شهید مطهری . ج26، ص: 44
منفی و بدبینانه ای نسبت به او دارد؟ آیا انسان را حقیر می شمارد یا برای او كرامت و
عزت قائل است؟
مسئله ی دیگر مسئله ی جامعه ی انسانی است. آیا قرآن برای جامعه ی انسانی شخصیت
و اصالت قائل است یا آنكه صرفاً فرد را اصیل به حساب می آورد؟ آیا جامعه از دید
قرآن حیات و موت و ترقی و انحطاط دارد یا آنكه همه ی این صفات تنها درباره ی افراد
صادق است؟ در همین زمینه مسئله ی تاریخ مطرح می شود و اینكه نظر قرآن درباره ی
تاریخ چیست؟ نیروهای محرك تاریخ از نظر قرآن كدامند و تأثیر فرد در تاریخ تا
چه اندازه است؟
مسائل بسیار زیاد دیگری در قرآن مطرح است كه در اینجا فهرست وار به
چندتای آن اشاره می كنیم. از جمله ی این مسائل نظر قرآن درباره ی خودش است و بعد
مسئله ی پیغمبر در قرآن و اینكه قرآن پیامبر را چگونه معرفی می كند، با او چگونه
سخن می گوید و. . . مسئله ی دیگر تعریف مؤمن در قرآن و صفات مؤمنین است.
هركدام از این بحثهای كلی البته شعبه ها و شاخه هایی دارند. به عنوان مثال
وقتی درباره ی انسان بحث می كنیم طبعاً در خصوص اخلاق نیز باید سخن بگوییم و یا
وقتی از جامعه صحبت می كنیم ناگزیر باید از روابط افراد و مسئله ی امر به معروف و
نهی از منكر، مسئله ی طبقات اجتماعی و. . . سخن به میان بیاوریم.