دلیل دیگری كه نشان می دهد قرآن برای عقل اصالت قائل است این است كه مسائل
را در ارتباط علّی و معلولی آنها بیان می كند. رابطه ی علت و معلول و اصل علیت پایه ی
تفكرات عقلانی است و قرآن خود آن را محترم شمرده و به كار می برد. با آنكه قرآن
از جانب خدا سخن می گوید و خداوند نیز آفریننده ی نظام علت و معلولی است و طبعاً
سخن از ماورائی است كه علت و معلول مادون آن قرار دارند، با این همه، از این
موضوع غفلت نمی كند كه از نظام سببی و مسبّبی عالم یاد كند و وقایع و پدیده ها را
مقهور این نظام بداند. به عنوان مثال این آیه را در نظر بگیرید كه می فرماید:
اِنَّ اللّهَ لایُغَیِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتّی یُغَیِّروا ما بِاَنْفُسِهِمْ [1].
می خواهد بگوید درست است كه همه ی سرنوشتها به اراده ی خداست ولی خداوند
سرنوشت را از ماورای اختیار و تصمیم و عمل بشر بر او تحمیل نمی كند و كار
گزاف انجام نمی دهد، بلكه سرنوشتها هم نظامی دارند و خدا سرنوشت هیچ
جامعه ای را خود به خود و بی وجه عوض نمی كند، مگر آنكه آنان خودشان در آنچه
كه مربوط به خودشان است مانند نظامهای اخلاقی و اجتماعی و. . . و آنچه مربوط به
مجموعه آثار شهید مطهری . ج26، ص: 61
وظایف فردی شان است تغییر دهند.
از سوی دیگر قرآن مسلمانان را تشویق می كند كه به مطالعه در احوال و
سرگذشت اقوام پیشین بپردازند و از آن درس عبرت بگیرند. بدیهی است كه اگر
سرگذشت اقوام و ملتها و نظامها بر اساس گزاف و تصادف بود و اگر سرنوشتها از
بالا به پایین تحمیل می شد دیگر مطالعه و پندآموزی معنی نداشت. قرآن با این
تأكید می خواهد تذكر دهد كه بر سرنوشت اقوام نظامات واحدی حاكم است. به این
ترتیب اگر شرایط جامعه ای مشابه شرایط جامعه ی دیگر باشد سرنوشت همان جامعه
در انتظارش خواهد بود. در آیه ی دیگری می فرماید:
فَكَأَیِّنْ مِنْ قَرْیَةٍ اَهْلَكْناها وَ هِیَ ظالِمَةٌ فَهِیَ خاوِیَةٌ عَلی عُروشِها وَ بِئْرٍ مُعَطَّلَةٍ
وَ قَصْرٍ مَشیدٍ. اَفَلَمْ یَسیروا فِی الْاَرْضِ فَتَكونَ لَهُمْ قُلوبٌ یَعْقِلونَ بِها اَوْ اذانٌ
یَسْمَعونَ بِها. . . [2]
چه بسیار شهر و دیاری كه ما اهلش را در آن حال كه به ظلم و ستم مشغول بودند به
خاك هلاك نشاندیم و اینك آن شهرها از بنیاد ویران است و چه چاه و قناتهای آب
كه معطل بماند و چه قصرهای عالی كه بی صاحب گشت. اكنون مردمان این زمان آیا
نمی خواهند در روی زمین گردش كنند و در احوال اقوام و ملل مطالعه نمایند و از
آنها درس بگیرند. . . در تمام این مطالب، قبول نظامات، به دلالت التزامی مؤید نظم
علّی و معلولی است و پذیرش رابطه ی علّی و معلولی به معنای قبول سندیت عقل
است.