پس مقصود از این قلب چیست؟ پاسخ این سؤال را باید در حقیقت وجود انسان
جستجو كرد. انسان در عین اینكه موجودی واحد است، صدها و هزارها بُعد
وجودی دارد. «من» انسانی عبارت است از مجموعه ی بسیاری اندیشه ها، آرزوها،
ترسها، امیدها، عشقها و. . . اینها در حكم رودها و نهرهایی هستند كه همه در یك
مركز به هم می پیوندند. خود این مركز دریایی عمیق و ژرف است كه هنوز هیچ بشر
آگاهی ادعا نكرده كه توانسته است از اعماق این دریا اطلاع پیدا كند. فلاسفه و عرفا
و روان شناسان هریك به سهم خود به غور در این دریا پرداخته اند و هریك تا
حدودی به كشف رازهای آن موفق شده اند، اما شاید عرفا در این زمینه موفق تر از
دیگران بوده اند. آنچه كه قرآن «دل» می نامد عبارت است از واقعیت خود آن دریا
كه همه ی آنچه كه ما روح ظاهر می نامیم رشته ها و رودهایی است كه به این دریا
می پیوندد. حتی خود عقل نیز یكی از رودهایی است كه به این دریا متصل می شود.
قرآن آنجا كه از وحی سخن می گوید هیچ سخنی از عقل به میان نمی آورد بلكه
تنها سر و كارش با قلب پیامبر است. معنای این سخن این است كه قرآن به نیروی
عقل و با استدلال عقلانی برای پیامبر حاصل نشده، بلكه این قلب پیغمبر بود كه به
حالتی رسیده غیرقابل تصور برای ما، و در آن حالت استعداد درك و شهود آن
حقایق متعالی را پیدا كرده است. آیات سوره ی نجم و سوره ی تكویر كیفیت این ارتباط
را تا حدودی بیان می كنند.
در سوره ی نجم می خوانیم:
وَ مایَنْطِقُ عَنِ الْهَوی .
سخنی كه او (پیامبر) می گوید ناشی از هوا و هوس نیست.
اِنْ هُوَ اِلّا وَحْیٌ یُوحی .
نیست مگر وحیی كه به او القا شده است.
عَلَّمَهُ شَدیدُ الْقُوی .
تعلیم كرده او را موجودی سخت و نیرومند.
ذُو مِرَّةٍ فَاسْتَوی .
همان ملك مقتدری كه به خلقت كامل بر رسول جلوه كرد.
مجموعه آثار شهید مطهری . ج26، ص: 71
وَ هُوَ بِالْاُفُقِ الْاَعْلی .
و آن در عالیترین افقها بود.
ثُمَّ دَنا فَتَدَلّی .
وقتی نزدیك شد پس درآویخت.
فَكانَ قابَ قَوْسَیْنِ اَوْ اَدْنی .
نزدیك شد به اندازه ی دو كمان و یا نزدیكتر.
فَاَوْحی اِلی عَبْدِهِ ما اَوْحی .
پس وحی كرد به بنده ی خود آنچه وحی كرد.
ما كَذَبَ الْفُؤادُ ما رَأی [1].
دل آنچه را دید اشتباه نكرد.
قرآن همه ی اینها را برای این می گوید كه نشان دهد سطح این مسائل از حوزه ی
عمل عقل بالاتر است. اینجا سخن از دیدن و اوج گرفتن است.
و یا در آیاتی از سوره ی تكویر می خوانیم:
قرآن سخن شخص پیامبر نیست، سخن فرستاده ای است بزرگوار (یعنی این
سخنان را خدای تبارك و تعالی به واسطه ی فرشته ای به پیامبر القا كرد) ، فرستاده ای
كه موجودات بسیاری مطیع امر او هستند. او امین رب العالمین است. شما چون
سخنان او را با عقل خود منطبق نمی بینید او را دیوانه می پندارید. اما اشتباه می كنید.
او دیوانه نیست. او آن فرستاده ی نیرومند را در افقی آشكار مشاهده كرد. این پیامبر
آنچه را از غیب مشاهده كرد در خود نگاه نمی دارد و نسبت به دیگران بخل
نمی ورزد.
اقبال لاهوری تعبیر لطیفی در این مورد دارد، می گوید: پیامبر آن كسی است كه
از حقایق لبریز و سرشار می شود و بعد برای سامان دادن زمانه و عوض كردن مسیر
تاریخ، آنچه را كه بدو رسیده است بیان می كند.
قرآن آنجا كه از وحی سخن می گوید و آنجا كه از قلب گفتگو می كند، بیانش
فراتر از عقل و اندیشه می رود اما ضد عقل و اندیشه نیست. در این مورد قرآن
مجموعه آثار شهید مطهری . ج26، ص: 72
بینشی فراتر از عقل و احساس را بیان می كند كه اساساً عقل را بدان راهی نیست و
از درك آن عاجز است.