با این مثَل، همین هدفی كه قرآن در نظر داشته در واقع عملی شده؛ یعنی نه تنها
مفسرین وادار شده اند كه درباره ی این مثل بیندیشند، غیرمفسرین هم درباره ی این مثل
قرآن به فكر فرورفته اند كه منظور قرآن از این چراغ و شیشه و چراغدان و آن روغن
و درخت پربركت و آن روغنی كه خود به خود و بدون آتش (و در واقع بدون معلّم)
می خواهد برافروخته شود و نور بدهد، چیست؟ مثلاً ابوعلی سینا كه مفسر نیست و
فنّش تفسیر نبوده، درباره ی این آیه فكر كرده و یك چیزی به نظرش رسیده و گفته
است. غزالی مفسر نیست ولی یك كتاب درباره ی این آیه نوشته است. هم غزالی و هم
ابن سینا معتقدند كه این مثَل، مثَل انسان است؛ این نوری كه قرآن می گوید: مثَل نور
خدا مثَل چراغدانی است كه در آن چراغی باشد و چراغ در قندیلی قرار گرفته باشد
الی آخر، مثل برای انسان است، البته با اختلاف فی الجمله ای كه بین تقریر
مجموعه آثار شهید مطهری . ج26، ص: 465
بوعلی سینا و تقریر غزالی هست.
یكی از كارهای فلسفه، انسان شناسی و روان شناسی است و فیلسوف در
مسائل روانی بیشتر از هرچیزی تكیه اش روی قوه ی عاقله است و معتقد است جوهر
انسان قوه ی عاقله ی اوست و كمال انسان هم فقط كمال قوه ی عاقله است و سعادت انسان
هم در كمال قوه ی عاقله است، حال چه عقل عملی باشد و چه عقل نظری و در درجه ی
اول عقل نظری. لهذا وقتی قائل شده اند كه این مثل درباره ی انسان است، آن را راجع
به جوهر اصلی انسان كه قوه ی عاقله است دانسته اند. آنگاه آن را بر مراحل و مراتبی
كه خودشان در باب قوه ی عاقله تشخیص می داده اند تطبیق كرده اند كه مثلاً مقصود از
«مشكات» به قول آنها «عقل هیولانی» است، یعنی عقل در مرحله ی قوه و استعداد
محض؛ منظور از زجاجه و شیشه و آنچه كه نور را مضاعف و زیاد می كند مرحله ی
«عقل بالملكه» است؛ مقصود از مصباح مرحله ی «عقل بالفعل» است و مقصود از آن
درخت، درخت فكر است، تا آخر. حال كار ندارم به این كه حرف آنها چقدر
می تواند درست باشد؛ البته اندكی بعید است. بوعلی سینا نمی گوید من تفسیر
می كنم. آنچه كه خودش در باب مراتب عقل انسان گفته، تعبیرات قرآن را آنجا پیاده
كرده بدون این كه بگوید من می خواهم آیه ی قرآن را تفسیر كرده باشم. ولی غزالی
جوری بیان كرده كه خواسته آیه ی قرآن را تفسیر كرده باشد.
بعضی دیگر گفته اند خداوند از مثال به مشكات و مصباح و زجاجه و. . . در
مجموع یك منظور بیشتر ندارد؛ یعنی یك نور بسیار بسیار روشن. اگر در شب، در
یك فضایی مثل این مسجد باشیم كه چراغدانی باشد و نورانی ترین چراغ
[1] در آن
جا وجود داشته باشد چه حالتی دارد؟ دیگر هیچ شك و ابهام و تردیدی نیست.
گفته اند مقصود آیه این است: نور الهی، هدایت الهی در این حد روشن و واضح و
هویداست كه چنان چراغی در شب تاریكی در یك فضای دربسته وجود داشته
باشد.
[1]
. در آن زمان مثلش همان بوده [كه قرآن فرموده است. ]