انسان یا حیوان هست. «هدایت غریزه» كه در هر حیوانی یك سلسله غرایز وجود دارد كه او را به سوی مقصدش رهبری می كند. «هدایت عقل» : خود قوّه ی عاقله یك نور است كه به انسان داده شده است تا از این نور با تفكر و تدبّر استفاده كند. دین، خودش یك نوع هدایت دیگری است كه آن را «هدایت وحی» می نامند.

این مثل را بعضی راجع به هدایت عمومی موجودات پیاده كرده اند و بعضی در مورد انسان. (از این گروه برخی گفته اند مقصود تمام هدایتهایی است كه در انسان هست از حس و عقل و غریزه و حتی هدایت وحی، و برخی آن را مخصوص «هدایت عقل» دانسته اند كه گفتیم در بیان بوعلی چنین است) . بعضی هم آن را در مورد «هدایت وحی» پیاده كرده اند كه در روایات، این مطلب آمده است كه «مشكات» قلب پیغمبر اكرم است و «مصباح» همان نور وحی است كه بر ایشان نازل شده است، تا آخر، كه قبلاً عرض كردم.

هیچ مانعی ندارد كه این آیه كه در مقام بیان نور «هدایت الهی» است كه جهان را پر كرده است، شامل همه ی اینها باشد؛ مخصوصاً كه عرض كردیم دو بیان در روایات آمده است كه هردو این آیه را در مورد انسان پیاده كرده اند، یكی در مورد هر فرد انسان یعنی یك مؤمن، و یكی در مورد جامعه ی انسانی از نظر هدایت وحی.

هردوی اینها بیانات بسیار عمیقی است خصوصاً با توجه به آیه ی بعد كه می فرماید: فی بُیوتٍ اَذِنَ اللّهُ اَنْ تُرْفَعَ وَ یُذْكَرَ فیهَا اسْمُهُ.

در یك روایت كه جلسه ی قبل مقداری از آن را عرض كردم، از یك تعبیری در آیه استفاده شده است. در آیه این طور آمده است كه مثَل نور الهی و هدایت الهی مثَل یك مشكات (چراغدان) است كه در آن چراغی قرار بگیرد و آن چراغ در یك قندیل و شیشه ای قرار بگیرد. طبعاً این سؤال به وجود می آید كه چرا اصلاً قرآن این طور تعبیر كرده است؟ می توانست بگوید: «كَمِشْكوةٍ فیها زُجاجَةٌ، فِی الزُّجاجَةِ مِصْباحٌ (فیها مِصْباحٌ) » چراغدانی و در آن قندیل و شیشه ای و در داخل آن شیشه چراغی باشد؛ اما می گوید: مشكاتی كه در آن چراغی باشد، و بعد می گوید: و چراغ در شیشه ای.

روایات ما این آیه را این طور تفسیر كرده اند كه مقصود این است كه چراغ ابتدا در مشكاتی باشد و بعد این چراغ از مشكات به زجاجه ای منتقل شود، و سرّ این كه آیه این طور ذكر شده این است كه مقصود از «مشكوة» مشكات نبوت است و

مجموعه آثار شهید مطهری . ج26، ص: 473

مقصود از «زجاجة» ولایت و امامت است و مقصود از آن درخت مبارك و پربركتی كه این مشكات و این زجاجه و این مصباح از او پیدا شده شجره ی ابراهیم است و [اینها] نتیجه ی دعای ابراهیم است. این مطالبی كه راجع به این آیه عرض كردم در واقع حواشی ای بود راجع به مطالبی كه در جلسه ی قبل عرض كرده بودم.

آیه ی بعد می فرماید: فی بُیوتٍ اَذِنَ اللّهُ اَنْ تُرْفَعَ وَ یُذْكَرَ فیهَا اسْمُهُ یُسَبِّحُ لَهُ فیها بِالْغُدُوِّ وَ الْاصالِ. رِجالٌ لا تُلْهیهِمْ تِجارَةٌ وَ لا بَیْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللّهِ وَ اِقامِ الصَّلوةِ وَ ایتاءِ الزَّكوةِ یَخافونَ یَوْماً تَتَقَلَّبُ فیهِ الْقُلوبُ وَ الْاَبْصارُ [1] در خانه هایی كه خدا مجاز شمرده و اجازه داده است كه آن خانه ها بالا برده شوند و تعظیم و تكریم شوند و نام خدا در آن خانه ها برده شود، در آن خانه هاست كه صبحگاهان و شامگاهان مردانی خدا را تسبیح می گویند كه در عین اشتغال به كارهای دنیایی- كه وظیفه شان هم هست- یك لحظه از خدای خود غافل نمی مانند.

[1] . نور / 36 و 37.