سوره ی حشر و سوره ی صف به این شكل شروع می شود: سَبَّحَ لِلّهِ ما فِی السَّمواتِ وَ ما فِی الْاَرْضِ. در اینجا كلمه ی «ما» تكرار شده است. باز مفاد همان است: هرچه در آسمانهاست و هرچه- نه هركه- در زمین است خدا را تسبیح كرده است.

سوره ی جمعه و سوره ی تغابن [این طور شروع می شوند: ] یُسَبِّحُ لِلّهِ ما فِی السَّمواتِ وَ ما فِی الْاَرْضِ.

«سَبِّحِ اسْمَ» نیز امر به تسبیح است.

در این پنج سوره [فعل تسبیح را] در سه مورد به صورت ماضی و در دو مورد به صورت مضارع ذكر می كند ولی با كلمه ی «ما» : «هرچه» در آسمانها و زمین است خدا را تسبیح می كند. اما قرآن می گوید آن حقیقت سجود كه این سجود شما نماینده و نمایشگری از آن است [در همه ی موجوات هست. ] ما كه سجود می كنیم عمل ما نمایشگر خضوع ماست. قرآن می گوید همه ی موجودات خدا را سجود می كنند، خورشید و ماه و ستاره هم خدا را سجود می كنند، ولی البته معلوم است، مقصود این نیست كه مثلاً خورشید هم یك پیشانی دارد و پیشانی اش را روی خاك می گذارد؛ نه، این عمل شما كه نمایشگر منتهای خضوع است [1] برای این است كه روحتان خضوع پیدا كند. پس ما یك چنین آیاتی در قرآن داریم كه در آنها تعبیر «سبّح» یا «یسبّح» به كار رفته است.

بعضی آیات دیگر داریم كه در آن آیات، مطلب به شكل دیگری بیان شده است؛ مثلاً بیان شده كه جمادات یا نباتات و یا حیوانات با فلان مقام مقدس معنوی الهی در تسبیح و حمد خدا هماهنگی می كردند. قرآن در سوره ی مباركه ی «ص» درباره ی

مجموعه آثار شهید مطهری . ج26، ص: 510

داود پیغمبر چنین می گوید: وَ اذْكُرْ عَبْدَنا داودَ ذَا الْاَیْدِ اِنَّهُ اَوّابٌ [2] یاد كن بنده ی ما داود نیرومند را، او بسیار بازگشت كننده به خدا بود، یعنی از غیر خدا بریده و به خدا پیوسته بود [3].

بعد درباره ی داود می گوید: اِنّا سَخَّرْنَا الْجِبالَ مَعَهُ یُسَبِّحْنَ بِالْعَشِیِّ وَ الْاِشْراقِ. وَ الطَّیْرَ مَحْشورَةً كُلٌّ لَهُ اَوّابٌ [4] كوهها را مسخّر كرده بودیم، هر صبحگاهان و شامگاهان كه داود خدای خودش را تسبیح می كرد، این كوهها و مرغها با داود هم آواز بودند و تسبیح خدا می گفتند.

از جمله [آیات تسبیح و تحمید] همین آیات [سوره ی نور است ] كه باز نظیرش در قرآن هست. در اینجا مخاطبْ شخص پیغمبر اكرم است، می فرماید: اَلَمْ تَرَ اَنَّ اللّهَ یُسَبِّحُ لَهُ مَنْ فِی السَّمواتِ وَ الْاَرْضِ آیا ندیدی [5] تسبیح هركه در آسمانها و هركه در زمین است؟ «هركه در زمین است» را هم اختصاص به مؤمنین نمی دهد. ای پیغمبر! آیا تسبیح مرغان را در حالی كه در اوج آسمان صف كشیده اند ندیدی؟ بالاتر این كه بعد می گوید: كُلٌّ قَدْ عَلِمَ صَلاتَهُ وَ تَسْبیحَهُ هركدام از اینها (كوهها، درختها، مرغها، انسانها و هر موجودی كه تسبیح می كند) به تسبیح خود آگاه است، به نماز خود آگاه است. عجیب این است كه این امر را تعبیر به «نماز» می كند. گفتیم یك جا تعبیر به «تسبیح» و «حمد» می كند و یك جا تعبیر به «سجود» می كند. اینجا اصلاً تعبیر به «صلاة» كرده است. گو این كه بعضی مفسرین گفته اند مقصود از «صلاة» دعاست، ولی همان نماز است، چون روح نماز هم دعاست. خود قرآن تعبیر به «صلاة» كرده

مجموعه آثار شهید مطهری . ج26، ص: 511

است: اینها نماز دارند و به نماز خودشان آگاهند و خدای آنها هم به كار آنها آگاه است.

بنابراین ما چنین آیاتی در قرآن داریم و نباید اول برویم ببینیم كه آیا می توانیم معنی بكنیم كه مقصود از تسبیح [و تحمید] چیست. قرآن چنین مطلبی می گوید كه تمام ذرات عالم هستی خدا را تسبیح و حمد می كنند، و به ما هم می گوید: ولی شما ای مردم فهم نمی كنید اما چنین چیزی وجود دارد. البته خدا هم كه این مطلب را بیان كرده، نخواسته یك معمایی را كه هیچ وقت بشر به هیچ شكل آن را حل نمی كند بیان كرده باشد. قرآن این را می گوید برای این كه ما تلاش كنیم تا به این حقیقت برسیم و این حقیقت را به اندازه ی ظرفیت خودمان كشف كنیم و بفهمیم.

گفتیم مرحله ی دوم این است كه ببینیم تلاشی كه افراد بشر بعد از این راهنمایی قرآن، در این راه كرده اند چه بوده و در واقع این آیات را چگونه خواسته اند تفسیر كنند. این سلسله آیات در قرآن مجموعاً دو گونه تفسیر شده است كه ما می توانیم این دوگونه را «حكیمانه» و «عارفانه» بنامیم.

[1] . البته نمایشگر خیلی ظاهری: آدمی كه نماز می خواند و فكرش صد جای دیگر كار می كند، ولو این كه سرش را هم روی خاك بگذارد، ظاهر بدنش نمایشگر خضوع كامل هست اما روحش خضوع ندارد.

[2] . ص / 17.

[3] . داود از پیغمبران بنی اسرائیل است. یهود به داود و سلیمان رنگ یهودیگری داده اند و اینها را پادشاهان دنیایی و- العیاذباللّه- شهوت پرست معرفی كرده اند، ولی قرآن اینها را به آن مقامی كه شایسته است توصیف كرده.

[4] . ص / 18 و 19.

[5] . بعضی مفسرین «اَلَمْ تَرَ» را «اَلَمْ تَعْلَمْ» معنی كرده اند و خواسته اند آن را به غیر پیغمبر تعمیم بدهند، ولی بعضی دیگر می گویند معنی «اَلَمْ تَرَ» همان «ندیدی» است و مخاطب هم همان شخص پیغمبر است.