اصلاً معنی «اَللّهُ نُورُ اَلسَّماواتِ وَ اَلْأَرْضِ» همین است. كجاست كه در آنجا نور خدا نباشد، و مگر می شود نور خدا در جایی باشد و آگاهی و شعور و ادراك در آنجا نباشد؟ البته هر موجودی ادراك و شعور و آگاهی اش به آن درجه ی وجودی خودش بستگی دارد.

بنابراین وقتی كه ما می گوییم جمادات حیات ندارند راست می گوییم، نمی خواهیم بگوییم جمادات حیات دارند به آن معنا كه نباتات حیات دارند. نباتات حیاتی دارند، حیوانات حیات عالیتری دارند و انسان حیات عالیتر و كاملتری دارد در این رو [2]، و در این رو جمادات هیچ حیاتی ندارند. ولی در آن روی دیگر [3]، جمادات هم دارای نوعی حیات و بینش و دانش و آگاهی هستند و این حقیقتی است كه قرآن به ما آموخته است:

أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اَللّهَ یُسَبِّحُ لَهُ مَنْ فِی اَلسَّماواتِ وَ اَلْأَرْضِ وَ اَلطَّیْرُ صَافّاتٍ كُلٌّ قَدْ عَلِمَ صَلاتَهُ وَ تَسْبِیحَهُ.

عرض كردم راجع به این «اَلَمْ تَرَ» بعضی گفته اند یعنی «اَ لَمْ تَعْلَمْ» آیا نمی دانی؟ كه منظورشان این بوده كه تسبیح را به زبان حال بدانند، ولی مرحوم فیض در تفسیر صافی [4] از یك مرد بزرگی نقل می كند كه در اینجا مخاطبْ شخص پیغمبر است؛ به پیغمبر می گوید: «آیا شهود نكردی؟ » یعنی تو كه اینها را به شهود درك كردی.

أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اَللّهَ یُسَبِّحُ لَهُ مَنْ فِی اَلسَّماواتِ وَ اَلْأَرْضِ [آیا شهود نكردی كه ] خدا را تسبیح می كند هركه در آسمانهاست و هركه در زمین است. در اینجا چون «هركه» (مَنْ) فرموده است، بعضی گفته اند این آیه عمومیّت ندارد، خصوص ملائكه را در آسمانها و انسان را در زمین شامل می شود، ولی عده ی دیگری می گویند نه، «مَنْ» در اینجا با «ما» در جای دیگر فرق نمی كند. چون فعلی را به اینها نسبت می دهد كه از نوع [افعال مخصوص ] «ذوی العقول» است، «مَنْ» بیان شده است. نمی خواهد

مجموعه آثار شهید مطهری . ج26، ص: 519

بگوید آنها [كه خدا را تسبیح می كنند] انسان اند یا فرشته، ولی چون كاری كه می كنند شبیه كار انسان است، خدا آنها را «كس» خوانده است نه «چیز» : آیا نمی بینی كه خداوند را تسبیح می كند هركس در آسمان است و هركس در زمین است و هم مرغان در حالی كه صف كشیده اند؟

كُلٌّ قَدْ عَلِمَ صَلاتَهُ وَ تَسْبِیحَهُ . این جمله را هم دو جور تفسیر كرده اند. بعضی گفته اند خدا از نماز و تسبیح همه ی اینها آگاه است. ولی نظر بهتر- كه قرینه اش هم آیه ی بعد است، چون آگاه بودن خدا به نماز و تسبیح اینها را در جمله ی بعد بیان كرده است- این است كه خود اینها به نماز و تسبیح خودشان آگاهند. كُلٌّ قَدْ عَلِمَ صَلاتَهُ وَ تَسْبِیحَهُ وَ اَللّهُ عَلِیمٌ بِما یَفْعَلُونَ اینها به كار خودشان آگاهند و خدای متعال به تمام كارهای اینها آگاه است. و صلّی اللّه علی محمّد و آله الطاهرین.

باسمك العظیم الاعظم الاعزّ الاجلّ الاكرم یا اللّه. . .

خدایا دلهای ما را به نور قرآن منوّر بگردان، قلبهای ما را به نور هدایت خودت روشن بفرما، نیتهای ما را خالص بگردان، اموات ما غریق رحمت خودت بفرما.

مجموعه آثار شهید مطهری . ج26، ص: 520

[1] . علق / 1- 5.

[2] . [وجهه ی مُلكی. ]

[3] . [وجهه ی ملكوتی. ]

[4] . ج 3 / ص 439.