پس مقصود از این كه «در این شب تفریق می شود» چیست؟ كلمه ی «فَرق» همین چیزی است كه ما می گوییم «تفریق» ؛ یعنی دو چیز را كه اول با هم هستند وقتی از یكدیگر تجزیه كنند و تفصیل بدهند، این را می گویند «فرق» ؛ نقطه ی مقابل «جمع» است. اشیاء به هم پیوسته را از یكدیگر جدا كردن «فرق» است. این، هم در امور عینی و هم در امور ذهنی و فكری درست است. اگر شما یك مطلب علمی را كاملاً تجزیه كنید و بشكافید این هم باز خودش «فرق» و «تفریق» و «تفصیل» است؛ و [مفهوم ] «تفصیل» در خود قرآن هم آمده. قرآن كریم می فرماید: «وَ اِنْ مِنْ شَیْ ءٍ اِلّا عِنْدَنا خَزائِنُهُ وَ مانُنَزِّلُهُ اِلّا بِقَدَرٍ مَعْلومٍ» [1] هیچ چیزی نیست [2](با یك لحن قاطع استثناناپذیری) مگر آنكه خزائن آن در دست ماست و ما آن را به اندازه ی معین و معلوم و حساب شده فرو می فرستیم. در این تعبیر قرآن همه چیز فرود آمده، از آسمان فرود آمده، حتی زمین هم از آسمان فرود آمده، حتی این آسمان هم از آسمان فرود آمده؛ نه فقط زمین فرود آمده از آسمان، آسمان هم فرود آمده از آسمان، خاك و آب و باد و هوا و آتش و هر چه كه شما در نظر بگیرید امر فرود آمدنی است؛ یعنی هر چیزی در نزد پروردگار حقیقتی و بلكه حقایقی دارد و خلقتش در این عالم در واقع تنزل و نزول آن حقیقت است، یا به تعبیر دیگر مثل این است كه سایه ی آن حقیقت در این عالم اسمش می شود «امر مادی» ، «امر زمانی» ، «امر مكانی» .

میرفندرسكی قصیده ی بسیار عالی حكیمانه ی عارفانه ای دارد كه از شاهكارهای ادبیات فارسی است (ادبیات به معنی اعم را عرض می كنم، یعنی ادبیاتی كه شامل

مجموعه آثار شهید مطهری . ج26، ص: 626

معنی و معرفت است) . این قصیده شرح شده است؛ قصیده ای است كه یك حكیم گفته نه یك شاعری كه فقط می توانسته الفاظ را سر هم كند؛ می گوید:

چرخ با این اختران، نغز و خوش و زیباستی

صورتی در زیر دارد آنچه در بالاستی

مقصود از «بالا» این آسمان نیست، خود آسمان هم دراین منطق باز آن زیرین است؛ آن یك آسمان فوق آسمان است.

صورت زیرین اگر با نردبان معرفت

بر رود بالا همان با اصل خود یكتاستی

این همان معنا و مفهوم «نزول» را بیان می كند كه هر چیزی، حتی خود زمین، حتی آسمان از آسمان دیگر نازل شده؛ اما معنی این «نزول» این نیست كه این [شی ء] با همین شكل، با همین خصوصیت، با همین قدْر و با همین حد در یك جای دیگر بوده، آن را از آنجا برداشته اند آورده اند اینجا؛ مثل اینكه این آدم در یك جایی بوده، او را از آنجا برداشته اند، به یك وسیله ای- مثلاً با هواپیما- آورده اند اینجا گذاشته اند؛ نه، این «نزول» همین چیزی است كه در اینجا قرآن از آن تعبیر به «فرق» می كند (فِیها یُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِیمٍ ) ، تفصیل و تجزیه است، فرق و جدایی است.

[1] . حجر / 21.

[2] . این دیگر اختصاص به مسئله ی وحی ندارد، شامل این سنگ و خاك و درخت هم هست، شامل همه چیز هست.