مقدمتاً مطلبی را عرض كنم و شاید به آن توجه كرده باشید و آن اینكه بعضی از
سوره های قرآن از نظر آهنگ مختلف است. به كوتاهی و بلندی سوره هم چندان
مربوط نیست و حتی به كوتاهی آیه هم خیلی ارتباط ندارد. آهنگهای آیات شریفه ی
قرآن مختلف است و این اختلاف آهنگها بستگی دارد به محتوا و مضمون. مثلاً
آهنگ سوره ی حمد كه حالتش فقط حالت عبادت و مناجات با خداوند و انقطاع بنده
با خداست آهنگ مخصوصی است، خیلی نرم و ملایم، خیلی خاضعانه و عابدانه:
«
اَلْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمینَ. اَلرَّحْمنِ الرَّحیمِ. مالِكِ یَوْمِ الدِّینِ. اِیّاكَ نَعْبُدُ وَ اِیّاكَ نَسْتَعینُ. اِهْدِنَا
الصِّراطَ الْمُسْتَقیمَ. . . » . حتی سوره ی توحید هم كه سوره ی بسیار كوتاهی است و آیاتش
گاهی دو یا سه كلمه است باز چون فقط ثنای خداوند است آهنگ آن همان آهنگ
نرم و ملایم است: «
قُلْ هُوَ اللّهُ اَحَدٌ. اَللّهُ الصَّمَدُ. لَمْ یَلِدْ وَ لَمْ یولَدْ. وَ لَمْ یَكُنْ لَهُ كُفُواً اَحَدٌ» .
ولی گاهی یك آیه مثلاً می خواهد یك حكم شرعی كلّی فقهی را بیان كند، آن
خیلی به اصطلاح ساده تر [است ] و اغلبْ آیاتِ خیلی طولانی آیاتی است كه بیان
یك سلسله احكام می كند یعنی یك ماده ی قانونی را بیان می كند؛ آن باز لحن و آهنگ
دیگری دارد: «
یا اَیُّهَا الَّذینَ امَنوا اِذا تَدایَنْتُمْ بِدَیْنٍ اِلی اَجَلٍ مُسَمّیً فَاكْتُبوهُ وَ لْیَكْتُبْ بَیْنَكُمْ
كاتِبٌ بِالْعَدْلِ» [1] كه طولانی ترین آیه ی قرآن است، یا: «
حُرِّمَتْ عَلَیْكُمْ اُمَّهاتُكُمْ وَ بَناتُكُمْ وَ
اَخَواتُكُمْ. . . » [2] و آیاتی از این قبیل كه زیاد هم داریم، آیات احكام در قرآن، اینها
آهنگ دیگری دارد. [همچنین ] آیات تهدیدآمیز آهنگ دیگری دارد، خیلی
خشونت بار و تند است و اغلبْ این گونه آیات، هم كوتاه است و هم رعایت سجع
در آنها بیشتر شده.
این نكته كه آیات قرآن دارای آهنگهای مختلف است و هر آهنگی با محتوای
آن آیات تناسب دارد و در این جهت نهایت دقت و مراقبت شده، از مطالب تازه ای
است كه در عصر اخیر به آن توجه كرده اند و خیلی توجه خوبی است. در میان
كتابهایی كه در این زمینه دیده ام و به فارسی هم درآمده است بهترین كتاب (می دانم
كتابهای دیگر هم هست، من ندیده ام، شاید هم بهتر باشد) كتابی است كه مرحوم
مجموعه آثار شهید مطهری . ج26، ص: 715
آیتی
[3] خودمان ترجمه كرده اند (خدا او را بیامرزد) ، كتاب
مرآةُ الاسلام طه حسین.
شاید این كتاب آخرین كتاب یا جزو آخرین كتابهای طه حسین باشد
[4]. اوایلی كه
شركت انتشار تأسیس می شد در جلساتی كه مرحوم آقای آیتی هم بود و شركت
می كردیم راجع به اینكه چه كتابهایی خوب است تألیف یا ترجمه بشود از جمله
پیشنهاد شد كتاب
مرآة الاسلام ترجمه بشود و مرحوم آقای آیتی قبول كردند كه
ترجمه كنند و ترجمه كردند به نام
آئینه ی اسلام. این كتاب فصلی دارد تحت عنوان
«قرآن» . آن فصل را مخصوصاً بخوانید. همین مطلبی را كه الآن من عرض می كنم در
آنجا نسبتاً خوب بیان كرده و سراغ سوره های مختلف قرآن رفته و محتوای این
سوره ها و آهنگ آیات را در نظر گرفته و بعد می گوید ببینید چگونه تناسبی هست
میان آهنگهای مختلف این آیات و محتواهای آنها. مثلاً آنچه كه در سوره ی «
وَالطّور»
خواندیم، با شدت خیلی فوق العاده ای است: «
وَ الطّورِ. وَ كِتابٍ مَسْطورٍ. فی رَقٍّ مَنْشورٍ.
وَ الْبَیْتِ الْمَعْمورِ. وَ السَّقْفِ الْمَرْفوعِ. وَ الْبَحْرِ الْمَسْجورِ. اِنَّ عَذابَ رَبِّكَ لَواقِعٌ. ما لَهُ مِنْ
دافِعٍ» .
سوره ی «
اِقْتَرَبَتِ السّاعَةُ وَ انْشَقَّ الْقَمَرُ» هم همین طور است ولی با روح خاصی.
مجموعه آثار شهید مطهری . ج26، ص: 716
همه ی این سوره یك روح دارد كه عرض می كنم. حتی در این سوره چند داستان آمده
ولی صورتی كه این داستانها در این سوره دارند با صورتی كه همین داستانها در
سوره های دیگر قرآن دارند فرق می كند یعنی در آن جاها به جزئیات هم تا حدی
پرداخته شده و در اینجا قطعه های مختصری آورده شده تا حدی كه به آن روح
كمك كند.
[3]
. [مرحوم حجةالاسلام دكتر محمد ابراهیم آیتی، دانشمند و دوست صمیمی استاد شهید مطهری، كه در یك سانحه ی رانندگی (برای آنكه سگی را زیر نگیرد) به رحمت حق پیوست. ]
[4]
. طه حسین یك مصری بود كه كور بود، كوری كه از بچگی (شش هفت سالگی) در اثرآبله كور شده بود و بعد با همان حالت كوری به مكتب و مدرسه می رود. [در علوم ] قدیمه- شاید در «الازهر» - مقداری تحصیل كرده بود و بعد سالها می رود در اروپا و آن زمانی كه شیخ محمد خان قزوینی خود ما در اروپا بوده او هم در اروپا بوده و تحصیلات خیلی عالیه ای می كند. (یك مرد به اصطلاح ادیب است، ادیب به سبك اروپایی، یعنی [وارد در] ادبیاتی كه با روان شناسی و جامعه شناسی و این جور مسائل توأم است. ) بعد برگشت به مصر و در دنیای عرب خیلی جلوه كرد و درخشید و كتابهایش فوق العاده مطلوب واقع شد. (در اوایل عمرش آن زمان كه از اروپا آمده بود چون تحصیلاتش بیشتر در اروپا بوده و تحصیلات ابتداییِ خیلی كمی در مصر داشته، شاید تحت تأثیر اروپاییها یا جوانی، بالاخره در دوره ی جوانی در نوشته هایش یك نوع چموشی هایی هم كرده؛ من ندیده ام ولی نقل می كنند كه مطالبی گفته است. ) بعد به وزارت فرهنگ مصر هم رسید و با همان كوری اش مدتی وزیر فرهنگ مصر بوده است. آخر عمر دوران پختگی و كمالِ اوست. تا آخر عمر دائماً كار می كرد و خانمش گویا یك زن فرانسوی بود كه مطالب را برایش می خواند و همكارش بود. كتابهای آخرش كتابهای دوران پختگی اوست و در اواخر عمرش گرایش اسلامی عمیق و شدیدی پیدا كرده بود و خیلی خوب شده بود. یكی از آخرین كتابهایش- كه نمی دانم آخرین كتابش است یا یكی از آخرین كتابهایش- همین كتاب مرآة الاسلام است.