خطاب به مؤمنین است: «
یا أَیُّهَا اَلَّذِینَ آمَنُوا اِتَّقُوا اَللّهَ » ای اهل ایمان تقوای الهی داشته
باشید. راجع به كلمه ی «تقوا» ما مكرر بحث كرده و نوشته ایم كه اگرچه معروف در
ترجمه ها این است كه تقوا را گاهی به «ترس» و گاهی به «اجتناب» ترجمه می كنند
- اگر بعد از آن «خدا» ذكر شده باشد (
اِتَّقُوا اَللّهَ ) می گویند یعنی از خدا بترسید، و اگر
«معصیت» ذكر شده باشد (اِتَّقِ الْمَعاصی) می گویند معنایش این است كه از معاصی
اجتناب كنید- ولی مفهوم كلمه ی «تقوا» نه اجتناب است و نه ترس. البته تا حدی
ملازم [با ایندو] هست، یعنی هر جا كه تقوا باشد خشیت الهی هم هست و هر جا كه
تقوا باشد اجتناب از معاصی هم هست ولی خود این لغت معنایش نه اجتناب است و
نه ترس؛ و در اصطلاحات خود قرآن و در نهج البلاغه- كه «تقوا» خیلی تكرار شده
است- كاملاً پیداست كه معنی تقوا نه ترس است و نه اجتناب.
تقوا از ماده ی «وَقْی» است. وقی یعنی نگهداری. تقوای از معاصی در واقع
معنایش «خود نگهداری» است. متقی باش یعنی خودنگهدار باش. خود این، یك
حالت روحی و معنوی است كه از آن تعبیر به «تسلط بر نفس» می كنند. اینكه انسان
بتواند خود بر خود و در واقع اراده و عقل و ایمانش بر خواهشها و هوسهایش تسلط
داشته باشد به طوری كه بتواند خودش خودش را نگه دارد، این نیروی
خود نگهداری اسمش «تقوا» است. خود را نگه داشتن از چه؟ از آلوده شدن به
معصیت. نتیجه ی آلوده شدن به معصیت چیست؟ در معرض قهر و انتقام خدا قرار
گرفتن. پس خود را نگهداری كردن از معصیت لازمه اش اجتناب از معصیت است و
لازمه ی اجتناب از معصیت، خود را از لازمه ی معصیت یعنی خشم الهی نگهداری كردن
است. پس اگر گفتند «اِتَّقِ الذَّنْبَ» معنایش این است كه خود را نگه دار از اینكه
گرفتار گناه شوی. اگر بگویند «اِتَّقِ اللّهَ» معنایش این است كه خود را نگه دار از
اینكه گناه كنی و در اثر گناه كردن در معرض خشم الهی قرار بگیری. ما كلمه ای
مجموعه آثار شهید مطهری . ج26، ص: 160
نداریم كه بخواهیم به جای «اتقوا» بگذاریم و لذا ترجمه نداریم؛ همیشه می گوییم
تقوای الهی داشته باشید. لغتی در زبان فارسی وجود ندارد كه به جای كلمه ی «تقوا»
بگذاریم ولی وقتی كه با جمله
[1] بیان كنیم و بگوییم «خود را نگهداری كردن» - كه
اساس تربیت دینی همین است كه انسان خود بر خود مسلط باشد- مقصود همین
در می آید. مگر می شود چنین چیزی كه یك چیز خودش بر خودش مسلط باشد؟
اگر یك چیز خودش یك امر بسیط باشد كه معنی ندارد خودش بر خودش مسلط
باشد. این نشان می دهد كه انسان دو «خود» دارد، یك خودش خود حقیقی است و
خود دیگرش ناخود است، و در واقع [تقوا] تسلط خود است بر ناخودی كه [انسان ]
آن ناخود را خود می داند.
شاید این حدیث را مكرر خوانده باشیم كه پیغمبر اكرم عبور می فرمودند،
دیدند عده ای از جوانان مسلمین در مدینه مشغول زورآزمایی هستند از این راه كه
سنگ بزرگی را بلند می كردند- مثل «وزنه برداری» - كه چه كسی بیشتر می تواند
این سنگ را بلند كند. حضرت ایستادند، بعد فرمودند: آیا می خواهید من میان شما
داور باشم كه كدام یك از شما قویتر هستید؟ همه گفتند: بله یا رسول الله، چه از این
بهتر! شما داور باشید. فرمود: پس من قبلاً به شما بگویم از همه ی شما قویتر آن فردی
است كه وقتی شهوت و طمعش به هیجان در می آید بتواند بر آن مسلط باشد، و آن
كسی است كه وقتی بر چیزی خشم می گیرد بتواند بر خشم خودش مسلط باشد.
مولوی می گوید:
وقت خشم و وقت شهوت مرد كو
طالب مردی چنینم كو به كو
امیرالمؤمنین می فرماید: «اَشْجَعُ النّاسِ مَنْ غَلَبَ هَواهُ» از همه ی مردم شجاعتر كسی
است كه بر هوای نفسش غالب باشد.
پس روح تقوا همان خود نگهداری است. خود را از چه نگهداری كردن؟ از
هر چه كه انسان بخواهد خودش را نگه دارد، آخر برمی گردد به خودش. حتی آدم
جَبان كه از دشمن می ترسد، اگر حساب كنید، مغلوب ترس و جُبن خودش شده. اگر
انسان بتواند بر نفس خودش در آن حد مسلط باشد كه بر جبن خودش مسلط باشد،
بر بخل و حسد و خشم و طمع و آز و حرص خودش مسلط باشد، این اسمش «تقوا»
مجموعه آثار شهید مطهری . ج26، ص: 161
است.
بحث «تقوا» در نهج البلاغه عجیب است! تعبیراتی در باره تقوا هست كه از جنبه
روانی بسیار لطیف و عالی است. مثلاً می فرماید: «فَصونوها وَ تَصَوَّنوا بِها»
[2] تقوا را
نگه دارید و خود را به وسیله ی تقوا حفظ كنید. خیلی عجیب است! شما تقوا را
نگه دارید و تقوا شما را نگه دارد. آیا این دوْر است؟ نه. گفته ایم مثل این است كه
انسان لباس را نگه می دارد و لباس انسان را. انسان لباس را نگه می دارد از اینكه گم
شود یا دزد ببرد و لباس انسان را نگه می دارد از اینكه سرما یا گرما بخورد. ایندو با
هم منافات ندارند. می فرماید شما تقوا را نگه دارید و تقوا شما را نگه دارد. شما باید
نگهدار آن باشید و آن نگهدار شما باشد. «. . . وَ اَنْ تَسْتَعینوا عَلَیْها بِاللّهِ وَ تَسْتَعینوا بِها
عَلَی اللّه»
[3] [شما را سفارش می كنم به اینكه. . . ] و اینكه از خدا برای رسیدن به تقوا
كمك بخواهید و از تقوا برای رسیدن به خدا كمك بگیرید. و از این جور تعبیرات. در
جای دیگر درست نشان می دهد كه تقوا غیر از ترس و غیر از اجتناب از معاصی
است؛ می فرماید: «اِنَّ تَقْوَی اللّهِ حَمَتْ اَوْلیاءَ اللّهِ مَحارِمَهُ وَ اَلْزَمَتْ قُلوبَهُمْ مَخافَتَهُ»
[4] تقوای
الهی سبب اجتناب از معاصی و سبب ترس از خدا می شود. اجتناب از معصیت و
ترس از خدا را به عنوان دو لازم برای تقوا ذكر كرده نه عین تقوا. این یك مطلب كه
راجع به ماهیت تقوا بود.
[1]
. [مقصود مضمون جمله است. ]
[2]
. نهج البلاغه، خطبه ی 189.