هُوَ اَلرَّحْمنُ اَلرَّحِیمُ » (كلمه ی «هُوَ» در این آیات خیلی تكرار شده) اوست ذات رحمن و
اوست ذات رحیم. رحمن و رحیم هر دو از یك ماده است، از ماده ی «رحمت» . آن
جود و بخششی كه در مورد كسی می شود كه كأ نّه یك موجود ضعیف ناتوان
عاجزی استحقاق این را دارد كه به او تفضلی بشود، این جود را «رحمت» می گویند.
حال فرق «رحمن» و «رحیم» چیست؟ چرا ما به خدا می گوییم «رحمن» ، چرا به
خدا می گوییم «رحیم» ؟ این را در روایاتْ ائمه اطهار برای ما بیان فرموده اند؛
گفته اند پروردگار دو نوع رحمت دارد: رحمت عام و رحمت خاص. مقصود از
«رحمت عام» همان رحمتی است كه شامل همه موجودات می شود كه هر موجودی
همین قدر كه قابلیت برای موجود شدن داشته باشد خدا او را موجود می كند و هر
كمال وجودی ای كه امكان آن را داشته باشد كه به او داده شود، خداوند به او
می دهد. وجود مساوی با رحمت است. رحمانیت پروردگار به سراسر عالم گسترده
است، یعنی اصلاً سراسر عالم نیست مگر مظهر رحمانیت پروردگار؛ آن كافرِ كافر
هم از رحمت رحمانیه ی پروردگار بهره مند است. ولی یك نوع رحمتها هست كه
مقدماتش را انسان باید اكتساب كند. این رحمت جز از طریق اكتساب، نازل شدنی
نیست. این رحمت را باید به كسب (یعنی با كسب لیاقت) نازل كرد. آن كدام رحمت
است؟ آن رحمتهایی كه در قرآن از آنها زیاد یاد می شود و نقطه ی مقابلش نقمت است.
در آنجا نقطه ی مقابل، نقمت نیست، ولی در اینجا نقطه ی مقابل حتماً نقمت است.
انسانهای مؤمن، فرد مؤمن یا جامعه ای كه به لوازم ایمانش یعنی به وظیفه ی خودش
مجموعه آثار شهید مطهری . ج26، ص: 179
عمل می كند، [مشمول این نوع رحمت می شوند. ] در اثر عمل صالح، خداوند عالم
یك نوع تفضلاتی به بندگان می كند؛ آن تفضلاتی را كه نتیجه ی اعمال شایسته است
«رحمت رحیمیّه» می گویند.
رحمت رحمانیه هیچ به عمل و صلاح بنده ارتباط ندارد، ولی رحمت رحیمیه
فقط و فقط بستگی دارد به صلاحیت و اعمال صالح بنده و به لیاقتی كه آن بنده برای
خود كسب می كند، و لهذا قرآن در مواردی این مطلب را بیان می كند كه گاهی مردم
میان رحمت رحیمیه و رحمت رحمانیه اشتباه می كنند، مثلاً- این در بعضی آیات
قرآن هست- می بینند خداوند به یك نفر آدم كافر یا فاسق ثروت زیادی داد؛ تعجب
می كنند، خیال می كنند ثروت زیاد از نوع رحمت رحیمیه است یعنی از نوع آن
رحمتهایی است كه انسان را به خدا نزدیك می كند، از نوع رحمتهایی كه واقعاً
سعادت است. می گویند خدا چرا چنین می كند؟ فكر نمی كند كه آن رحمتی كه تفضل
الهی و مربوط به شایستگی انسان است، غیر از این حرفهاست؛ آن گاهی ممكن
است به صورت فقر برای انسان نازل شود، این دیگر بستگی دارد به حال بنده.
خدای متعال گاهی بنده ای را كه لیاقت اینكه عنایت خاص الهی به او برسد و او را
دستگیری كند دارد و راهش منحصر است به اینكه او را در یك سختی و رنج قرار
بدهد، رنجی از نوع فقر، رنجی از نوع مصیبت، رنجی از نوع فراق، رنجی از نوع
دیگر برای او نازل می كند (رحمت رحیمیه آن است كه در نهایت امر برای انسان
سعادت است) و بر عكس گاهی بنده ای را به دلیل اینكه مستحق رحمت رحیمیه
نیست و مستحق نقمت است یعنی اعمالش او را مستحق كرده كه در همین دنیا
معاقَب شود [به صورت فراهم كردن نعمتها برای او، عِقاب می كند. ] عقابها فرق
می كند. بدترین عقابها این است كه خدا او را از اینكه به طرف خودش بیاید طرد
كند، یعنی موجبات غفلت را به او بدهد. در مواردی- كلیت ندارد- خدا می خواهد
به بنده ای بگوید برو گم شو، دیگر اینجا نیا؛ همه چیز را برایش فراهم می كند یعنی
برو گم شو. آن «برو گم شو» است.
پس رحمت رحمانیه یك مطلب است و رحمت رحیمیه مطلب دیگر. رحمت
رحیمیه آن است كه در نهایت امر انسان را به سعادت نزدیك كند، حال می خواهد به
حسب صورت و ظاهر و با مقیاسهای كوچك و محدود بشر خیر و نیكی شمرده
شود یا در این مقیاسهای كوچك خیر و نیكی شمرده نشود.
مجموعه آثار شهید مطهری . ج26، ص: 180
این حدیث را مكرر خوانده ایم كه پیغمبر اكرم به خانه مردی رفتند. از طاقچه ی
اتاق او یك تخم مرغ افتاد و نشكست. این امر باعث تعجب حضرت شد. او گفت یا
رسولَ اللّه! تعجب نفرمایید، در خانه ی ما از این قضایا زیاد است؛ اصلاً درِ خانه ی ما را
ضرر و مصیبت و این چیزها نمی زند. ظاهراً می گویند پیغمبر برخاستند و رفتند؛
فرمودند پس معلوم می شود خدا تو را از درِ خانه ی خودش طرد و رد كرده، چون
همین سختیها و مصائب است كه انسان را پرورش می دهد و بیشتر به سوی خدا
می برد. این برای تو خیر نبوده است.
در قرآن تعبیر «استدراج» آمده (
سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَیْثُ لا یَعْلَمُونَ) [1] كه این بدترین
عقوبت الهی است؛ یعنی آرام آرام، درجه به درجه اینها را می گیریم عقابشان
می كنیم كه خودشان نمی فهمند. گفته اند استدراج یعنی همین، یعنی این نعمتها را
پی در پی به او می دهیم، سرگرمش می كنیم، سرگرم و سرگرم می شود، به این وسیله
عقابش می كنیم.
پس این، فرق میان رحمن و رحیم است. همه مشمول رحمت رحمانیه هستند؛
خوشا به حال آن بنده ای كه مشمول رحمت رحیمیه پروردگار هم باشد. [آیه
می فرماید] اوست خدای رحمان و اوست خدای رحیم. به تعبیر دیگری می گویند
رحمانیت یعنی بسط و نزول وجود از ناحیه پروردگار؛ رحیمیت یعنی كشاندن این
موجودات به سوی خودش، به سوی جوار قرب پروردگار.