«یا أَیُّهَا اَلَّذِینَ آمَنُوا لا تَتَوَلَّوْا قَوْماً غَضِبَ اَللّهُ عَلَیْهِمْ قَدْ یَئِسُوا مِنَ اَلْآخِرَةِ كَما یَئِسَ اَلْكُفّارُ مِنْ أَصْحابِ اَلْقُبُورِ» . آن سه چهار آیه ای كه خواندیم اگرچه با ولاء كفار به ظاهر ارتباط نداشت ولی در باطن ارتباط داشت؛ مسأله این بود كه یك زنی مسلمان می شود، شوهرش كافر است؛ رابطه ی این مسلمان با كافر چگونه باید باشد؛ یا مردی مسلمان است، زنش كافر است؛ رابطه ی این مرد مسلمان و زن كافر چگونه باید باشد؛ باز به آن مسأله مربوط است؛ ولی آیه ی آخر دومرتبه در كمال صراحت برمی گردد به همان مسأله ی ولاء كفار؛ ولی در اینجا خصوص یهود را نام می برد، یعنی به اصطلاح خطر یهود (الخطر الیهودی به قول عربها) را گوشزد می كند. قرآن به مسأله ی خطر یهود توجه خاص دارد. در قرآن مسأله ای به عنوان خطر مسیحی كه خصوصیت داشته باشد، و یا هر دین و مذهب دیگری، [وجود ندارد، ] آن عنوان كلی دارد، عنوان خاص ندارد، ولی یهودی یك عنوان خاص دارد؛ به خطر خاص یهودی توجه می دهد: «یا أَیُّهَا اَلَّذِینَ آمَنُوا لا تَتَوَلَّوْا قَوْماً غَضِبَ اَللّهُ عَلَیْهِمْ » ای اهل ایمان! ولاء و دوستی و ارتباط نزدیك با آن قومی كه خدا بر آنها غضب كرده است [نداشته باشید، ] ولاء آنها را نپذیرید.

بعد قرآن یك نكته ی دیگر ذكر می كند. آن نكته روحش این است كه یهودیّت بیش از مقداری كه دین باشد نژاد است و [یهودیان ] در عین همبستگی كاملی كه به عنوان یهودیّت با یكدیگر دارند، به اصول مسلّمی كه موسی آورده از جمله معاد اعتقاد ندارند. اینها اصلاً به معاد اعتقادی ندارند. همین طور كه مشركین، كفار مشرك، عقیده شان این است كه اگر كسی مرد دیگر تمام شد، دیگر نه حشری است و نه نشری، یهود هم این جور فكر می كند. «قَدْ یَئِسُوا مِنَ اَلْآخِرَةِ كَما یَئِسَ اَلْكُفّارُ مِنْ أَصْحابِ اَلْقُبُورِ» اینها بكلی نومیدند از اینكه آخرتی در كار باشد آنچنان كه كفار (مقصود از «كفار» در اینجا مشركین هستند) از مردگان نومیدند. همان طوری كه مشركینِ منكر خدا در این جهت این گونه فكر می كنند، اینها هم در این جهت عیناً همین طور فكر می كنند. پس آیه ی آخر دومرتبه برگشت به مسأله ی ولاء.

- مقصود از اصحاب القبور چیست؟

اصحاب القبور یعنی مردگان.

- [نامفهوم]

اینجا را البته دوسه جور تفسیر كرده اند كه من یك جورش را گفتم. بعضی می گویند «كفر» ستر و پوشاندن است و در اینجا كفار یعنی كسانی كه اموات را دفن

مجموعه آثار شهید مطهری . ج26، ص: 234

می كنند؛ یعنی همین طور كه وقتی كسی میّت را دفن كرد دیگر بعد مأیوس برمی گردد از نظر اینكه او به دنیا برگردد، اینها هم از نظر اینكه آخرتی باشد در آن حد مأیوس هستند؛ ولی همان طور كه تفاسیر دیگر گفته اند اینجا «كفار» یعنی این كفار معهود، یعنی مشركین قریش، و معنی صحیح آیه همین است كه آنچنان كه این قریش مأیوسند از اموات كه دومرتبه محشور شوند، یهود هم مثل آنها فكر می كنند و مأیوسند.