در اینجا به اصطلاح منطقیین یك نوع «قیاس» تشكیل داده شده است و آن «قیاس
استثنایی» است. در منطق در باب استدلال می گویند قیاس بر دو قسم است: قیاس
اقترانی و قیاس استثنایی. در قیاس استثنایی، میان دو چیز (مقدّم و تالی) ملازمه
قائل می شوند؛ می گویند اگر فلان چیز وجود داشته باشد (مقدم) فلان چیز هم وجود
دارد (تالی) . قیاس استثنایی چند شكل پیدا می كند كه طبق بعضی از شكلهای آن،
استدلال صحیح است و طبق بعضی دیگر استدلال صحیح نیست. یكی از شكلهایی
كه قیاس استثنایی نتیجه می دهد این است كه از نفی تالی نفی مقدم را نتیجه بگیرند.
مثلاً طبیب می گوید اگر این بیماری حصبه باشد فلان علامت حتماً باید وجود داشته
باشد. ولی این علامت وجود ندارد (نفی تالی) ، پس نتیجه می دهد این بیماری
حصبه نیست (نفی مقدم) .
قرآن در اینجا چنین قیاسی تشكیل داده است:
«إِنْ زَعَمْتُمْ أَنَّكُمْ أَوْلِیاءُ لِلّهِ مِنْ دُونِ
اَلنّاسِ فَتَمَنَّوُا اَلْمَوْتَ» شما اگر اولیاءاللّه هستید باید آرزوی مرگ داشته باشید
«وَ لا یَتَمَنَّوْنَهُ أَبَداً بِما قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ» ولی هرگز آرزوی مرگ ندارید، پس شما اولیاءاللّه
نیستید.
سؤالی كه در اینجا مطرح است در ملازمه ی میان مقدم و تالی است. در قیاس
استثنایی عمده این است كه این ملازمه محرز و ثابت باشد. مثلاً آنجا كه طبیب
می گوید اگر این بیماری حصبه باشد باید فلان علامت را داشته باشد، باید حتماً
تأیید شده باشد كه بیماری حصبه آن علامت را دارد. ما در اینجا از آیه چنین
مجموعه آثار شهید مطهری . ج26، ص: 281
استنباط می كنیم كه لازمه ی اینكه یك شخص از اولیاء اللّه باشد، آرزوی مرگ داشتن
است. حال آیا اینكه «لازمه ی ولیّ اللّه بودن آرزوی مرگ داشتن است» درست است
یا درست نیست؟ این مطلب صددرصد درست است ولی در اینجا توضیحی باید
بدهیم تا ریشه ی این دوست داشتن و نحوه ی این دوست داشتن به دست بیاید.