یك لقب دیگر قیامت كه قرآن ذكر فرموده است «یوم التغابن» است. تغابن از ماده ی
«غَبْن» است. «غَبْن» داریم و «غَبَن» كه معانی نزدیك به هم دارند. این مصرع از
صبیان است: «غَبْن در زرها زیان است و غَبَن در رأیها» . این، اصطلاح بازاری است
كه در یك معامله و داد و ستدی كه كسی انجام می دهد اگر كمتر از آنچه كه داده
است بگیرد اسمش می شود «غبْن» . این در مال است. اگر انسان در فكر ضرر كند
می شود «غَبَن» . به هر حال ماده ی «غبن» مربوط به از دست دادن سرمایه است.
قیامت روز «تغابن» است. «تغابن» به اصطلاح علمای صَرف از باب «تفاعل»
است و در معنای باب «تفاعل» اشتراك است. وقتی كه دو نفر یا بیش از آن در كاری
شركت داشته باشند گاهی آن را در باب «تفاعل» بیان می كنند. «تضاربَ زیدٌ و
عمروٌ» یعنی زید و عمرو هر دو در عمل زدن شریك هستند. «تغابن» یعنی مشاركت
كردن در غبن. بعضی از مفسرین جنبه ی باب تفاعل این كلمه را درنظر نگرفته اند و
همین قدر گفته اند كه روز قیامت روز غبن است، روز مغبونیت است، به این معنا كه
هر كسی احساس مغبونیت می كند، هم سعید احساس مغبونیت می كند و هم شقی.
یك مثال عادی بازاری می زنیم. اگر معامله ی یك زمین پیش بیاید، عده ای آن را
می خرند و عده ی دیگری سرمایه ی خودشان را صرف آن نمی كنند و صرف چیز دیگری
می كنند. بعد كه این زمین ترقی می كند هر دو دسته احساس مغبونیت و ناراحتی
می كنند. آن كسی كه نخریده احساس مغبونیت می كند كه عجب معامله ی مفتی پیش
آمد و انجام ندادم و آن كسی هم كه معامله كرده است باز ناراحت است كه چرا كم
خریدم، ای كاش بیشتر می خریدم.
در قیامت همه ی مردم مگر افراد بسیار نادری كه یك لحظه را هم از دست
نداده اند احساس غبن می كنند. حساب می كنند كه ما هفتاد سال عمر كردیم. هفتاد
سال یعنی هفتاد «سیصد و شصت و پنج روز» . هفتاد را در سیصد و شصت و پنج
مجموعه آثار شهید مطهری . ج26، ص: 365
ضرب كنید و بعد آن را در بیست و چهار ساعت ضرب كنید و بعد تعداد ساعتها را
ضرب در شصت دقیقه كنید. هر كس پیش خود حساب می كند كه از هر دقیقه ی این
عمر می توانستم استفاده كنم. در حدیث است كه ساعات و لحظات عمر انسان همه
در مقابلش مجسم می شود. بعد نگاه می كند می بیند مثلاً در پنج هزار دقیقه یك
دقیقه هست كه پر كرده است و سفید است، دقیقه هایی را سیاه كرده است و
دقیقه هایی را خالی نگه داشته است. آن لحظاتی كه سفیدی اش بیش از سیاهی
است، یعنی وقت خودش را نورانی كرده و از آن استفاده كرده است. در حدیث است
كه اگر می شد كسی در قیامت به خاطر احساس مغبونیت بمیرد اكثر اهل محشر
می مردند. آنوقت می گوید چقدر عمر من تلف شد و از بین رفت! می توانست تمام
كارهای من بر اساس رضای حق و بر طریق پیمودن صراط عبودیت باشد. حتی من
می توانستم لحظات خواب خود را عبادت كنم. انسان به خواب احتیاج دارد. انسان
اگر كارهایش بر اساس برنامه ی الهی باشد همه ی كارهایش عبادت می شود. خوابی كه
بر اساس احتیاج باشد، برای این باشد كه انسان رفع خستگی كند تا باز به كارهایی
بپردازد كه در آنها رضای حق باشد عبادت است. غذا خوردنش هم عبادت می شود،
شوخی و مزاح كردنش هم عبادت می شود. هرچه كه در این مسیر در حد نیاز باشد و
هدف اصلی انسان خدا باشد همه عبادت می شود. آیا من می توانم شش یا هفت
ساعت پشت سر هم بخوابم و همه ی خواب من عبادت باشد؟ البته می توانم.
اما آن كسی كه هیچ لحظات نورانی ندارد دیگر واویلاست.
«وَ أَنْذِرْهُمْ یَوْمَ
اَلْحَسْرَةِ إِذْ قُضِیَ اَلْأَمْرُ وَ هُمْ فِی غَفْلَةٍ وَ هُمْ لا یُؤْمِنُونَ» [1]. یكی از اسمهای قیامت «یوم
الحسرة» است، روز تأسف. می فرماید انذار كن، بترسان مردم را از روز تأسف، وقتی
كه دیگر كار از كار گذشته است و دیگر راه بازگشتی نیست، سرمایه ها همه هدر
رفته است ولی امروز در حال غفلت است.
پس آنها كه تغابن را به همان معنای خود غبْن گرفته اند و از معنای باب تفاعل
آن قطع نظر كرده اند به هر حال درست معنا كرده اند و در حدیث هم آمده است كه در
قیامت همه ی مردم مگر نوادری از آنها (الّا ما شَذَّ وَ نَدَر) احساس غبن می كنند حتی
سعدا و اهل بهشت.
مجموعه آثار شهید مطهری . ج26، ص: 366