را فرض كنید كه در یك دستگاه انسانی كار می كند، مثل یك كارمند كه در دستگاه دولت كار می كند. چنین شخصی دستورهایی را كه دریافت می كند اجرا می كند. در مقابلِ این كه برای این دستگاه كار می كند، این دستگاه متعهّد است مخارج ماهانه ی او را برساند، مثلاً اگر بیمار شد در بیمارستان از او پذیرایی كند. اطاعت، یك رابطه ی طرفینی است. از یك طرف اطاعت كردن، تسلیم بودن، جز درباره ی امر آن مقام یا آن دستگاه و جز درباره ی وظیفه نیندیشیدن و از طرف دیگر تعهد به تحت حمایت قرار دادن و او را به خود وانگذاشتن. البته در دستگاههای بشری توكل صحیح نیست.

یكی از اشتباهاتی كه در باب توكل می شود، خلط میان «توكل در سرنوشت» و «توكل در وظیفه» است. ما در باب توكل یك وظیفه داریم كه همان اطاعت است. ما باید كار را به منظور اطاعت و به منظور [امتثال ] امر انجام دهیم ولی اوست كه ما را در حفاظت خود قرار می دهد. بعضی از افراد به جای اینكه توكل در سرنوشت كنند، توكل در وظیفه می كنند، یعنی به جای اینكه اطاعت كنند، توكل می كنند. نه، اطاعت كن، ببین او چه دستور داده است؛ اگر دستور داده است كه حركت كنی حركت كن و اگر دستور داده است نروی نرو، تو خود را آماده ی اجرای دستور او كن و آنوقت اعتماد داشته باش كه او تو را به خود وا نمی گذارد. مثلاً به انسان گفته اند تو وظیفه داری تحصیل علم كنی و درس بخوانی. این امر خداست. اگر كسی بگوید من به جای اینكه درس بخوانم توكل می كنم، صحیح نیست. این مرحله، مرحله ی اطاعت است. اطاعت كن و مرحله ی نهایی را كه سرنوشت است به او واگذار كن، تو به وظیفه ات عمل كن. اگر گفته اند بر تو لازم و واجب است كسب و كار كنی، اگر بگویی به جای كار كردن توكل می كنم صحیح نیست. كاركردن وظیفه است، كاركردن اطاعت است؛ تو اطاعت كن، دستور را اجرا كن اگرچه [سرنوشت آن را] به او واگذار كرده ای. «اَللّهُ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ وَ عَلَی اَللّهِ فَلْیَتَوَكَّلِ اَلْمُؤْمِنُونَ» معبودی جز او نیست، مطاعی جز او نیست، پس مؤمنین فقط او را اطاعت می كنند و تنها باید بر او توكل كنند.

«یا أَیُّهَا اَلَّذِینَ آمَنُوا إِنَّ مِنْ أَزْواجِكُمْ وَ أَوْلادِكُمْ عَدُوًّا لَكُمْ فَاحْذَرُوهُمْ وَ إِنْ تَعْفُوا وَ تَصْفَحُوا وَ تَغْفِرُوا فَإِنَّ اَللّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ» . این آیات به آیات قبل كه در مورد توكل و اطاعت است مربوط است ولی در عین حال سیاق دیگری است. ای اهل ایمان! بعضی از همسران و بعضی از فرزندان شما دشمنان شما هستند، «فَاحْذَرُوهُمْ» از آنها

مجموعه آثار شهید مطهری . ج26، ص: 384

بترسید. منظور قرآن كریم چیست؟