گاهی امتحان همان است كه به آن اختبار و آزمایش می گوییم كه شخص
امتحان كننده وقتی می خواهد مجهولی را تبدیل به معلوم كند آزمایش می كند. مثلاً
مواد غذایی را به آزمایشگاه می برند برای اینكه ببینند سالم است یا نه. این امتحانی
است كه هدف امتحان كننده از آن این است كه می خواهد حقیقتی را كشف كند. در
مورد خداوند متعال نسبت به بندگان چنین امتحانی معنی ندارد.
نوع دوم امتحانی است كه برای اتمام حجت است یعنی برای این است كه به
خود امتحان شونده [امری را] ثابت كنند. یك معلم كه در طول سال با دانش آموز
كار می كند، خودش می داند كه به كدام دانش آموز باید نمره ی قبولی بدهد و به كدام
نمره ی رد بدهد؛ به كدام یك باید بیست بدهد، به كدام یك نوزده و به كدام یك چهارده،
ولی مسلّم است كه اگر امتحان نكرده بخواهد این نمره ها را بدهد غیر از آن كسی كه
مجموعه آثار شهید مطهری . ج26، ص: 392
بیست گرفته همه اعتراض می كنند. او امتحان می كند تا بر همه روشن شود كه
نمره هایی كه می خواهد بدهد همه درست است. البته ممكن است معلمی واقعاً نتیجه ی
امتحان را نداند ولی اگر هم بداند باز امتحان می كند، برای اینكه مطلب برای همه
روشن باشد و اتمام حجت شده باشد. امتحان به این معنا در مورد خدای متعال معنی
دارد. ممكن است خدای متعال بنده ای را مورد امتحان قرار بدهد برای اینكه حجت
بر آن بنده تمام شود.
نوع سوم امتحان كه مهمتر است [به معنای ] عمل تمرینی برای امتحان شونده
است یعنی خداوند متعال- كه البته در مورد غیرخداوند متعال هم صدق می كند-
انسان را در بوته ای قرار می دهد برای اینكه در آن بوته آنچه از استعداد در درون او
هست به فعلیت برسد. مثل آدمی كه خودش یا دیگری را به آب می اندازد برای
اینكه شنا یاد بگیرد. این نوع امتحان نوعی عمل و رفتار برای كمال یافتن است در
جنگیدن با آب، و در تلاش كردن در آب است كه انسان شناگر می شود. اگر به كسی
بگویند برو در آب شنا كن و او بگوید من شنا بلد نیستم، هروقت شنا یاد گرفتم
داخل آب می روم، چنین شخصی اگر پنجاه سال هم كنار یك رودخانه و یا استخر
بایستد و شناكردن دیگران را ببیند یا قواعد شناكردن را در كتاب بخواند شناگر
نمی شود؛ در داخل آب است كه انسان شناگر می شود.