آزمایش به سه گونه صورت می گیرد: یكی آزمایشی كه یك انسان می كند درباره ی
انسان دیگری یا درباره ی چیز دیگری برای اینكه خودش می خواهد به حقیقت امر
واقف شود. مثلاً شخصی می خواهد با شما در كاسبی شریك شود، او را درست
نمی شناسید، وی را تحت آزمایش و امتحان درمی آورید، برای اینكه می خواهید
ماهیت او بر شما معلوم شود. به این معنا آزمایش در مورد ذات حق معنی ندارد.
گاهی كسی را مورد آزمایش قرار می دهید نه برای اینكه بر شما معلوم شود،
بلكه برای اینكه شما بر خود او معلوم كنید. شما می دانید، ولی قبل از اینكه او را در
مجموعه آثار شهید مطهری . ج26، ص: 487
معرض آزمایش قرار بدهید، اگر شما به علم خودتان عمل كنید او خیال می كند كه
شما درباره ی او ظلمی روا داشته و تبعیضی كرده اید. مثل این است كه یك معلم كه در
تمام سال با شاگردها سر و كار دارد، بسا هست كه قبل از امتحان كاملاً می داند كه
كدام دانش آموز یا دانشجو چه نمره ای را استحقاق دارد، ولی خود دانش آموز یا
دانشجو چنین اعترافی ندارد. اگر بنا شود او بر اساس علم خودش نمره بدهد، آن هم
كه به او نمره ی بالا داده است راضی نیست چون بالاترش را می خواهد، یا اگر
بالاترین نمره را هم داده باشد می گوید كاری نكرده است؛ و آن كه نمره ی كم آورده
مسلّم ناراضی است، می گوید: خیر، من بیش از این استحقاق دارم. ولی وقتی كه
پای امتحان در كار آمد، دیگر زبان معترض بسته می شود، كه من همان هستم كه این
نمره را به من داده اند.
ولی یك نوع امتحان و آزمایش دیگری هست كه آن را «آزمایش پرورشی»
می نامند، یعنی در عملْ یك موجودی را، انسانی را در كوره ی بلایا قرار دادن
(مقصودم از «بلایا» شداید و گرفتاریهاست) ، در سر دوراهی ها و سختیها قرار دادن،
برای آنكه استعدادهای درونی اش بروز و ظهور كند، یعنی اگر این آزمایش نباشد او
در حد خامی و در حد بالقوه باقی می ماند، این آزمایش است كه تكمیل كننده است.
نوع سوم آزمایش یعنی آزمایش تكمیل كننده. آزمایش الهی درباره ی بندگان همان
خصلت تكمیل كنندگی را دارد:
لِیَبْلُوَكُمْ أَیُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً.
در احادیث هست كه خداوند متعال اگر بنده ای را دوست داشته باشد، او را در
دریای گرفتاریها و شداید فرو می برد آن طور كه انسانی را در آب می اندازند و فرو
می رود، چنان كه وقتی می خواهند به یك انسان شناوری یاد بدهند او را در آب
می اندازند و فرو می رود. در بیرون آب كسی شناگری یاد نمی گیرد. اگر كسی در آب
نیفتد و تلاش نكند و با آب سر و كار نداشته باشد، دست و پا در آب نزند و احیاناً
غرق نشود كه یك كسی باید دستش را بگیرد، آب در حلقش فرو نرود، او هرگز شنا
یاد نمی گیرد. با خواندن كتاب هرگز كسی شناگر نمی شود، با سر و كار داشتن با آب
انسان شناگر می شود. حدیث دارد كه خداوند متعال انسانها را به بلایا گرفتار
می كند، در بحر بلا می اندازد، آنچنان كه انسانی را در دریا می اندازند.
حال
«لِیَبْلُوَكُمْ أَیُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً» معنایش این است كه انسان تا در این دنیا كه
دار عمل است و عالم موت و حیات است (یعنی عالمی است كه موت و حیاتش با
مجموعه آثار شهید مطهری . ج26، ص: 488
یكدیگر آمیختگی دارد) واقع نشود و تا مورد آزمایش عمل قرار نگیرد، به آن
كمالی كه باید برسد نمی رسد، یعنی چنین چیزی محال است. هر انسانی را شما در
نظر بگیرید همین طور است. هیچ انسانی در بدو تولد كامل به دنیا نمی آید و امكان
ندارد كامل به دنیا بیاید. كمال انسان با عمل انسان تحقق می پذیرد. انسان در ابتدای
تولد درست مثل آن میوه ای است كه تازه در شكوفه می خواهد پیدا شود. باید مدتی
باشد تا در همین جا رشد كند. منتها رشد انسان به وسیله ی اعمال صالح و نیّات صالح
و به وسیله ی معرفتها و افكار است. پس خدای متعال موت و حیات را، زندگی و
مردگی را (كه اول انسان نیست، بعد زنده می شود و بعد می میرد) در این دنیا آفرید
برای اینكه شما را در آزمون نیكوكاری قرار بدهد.