بنابراین با این بیانی كه در باب اخلاص عرض كردیم، معنای
«لِیَبْلُوَكُمْ أَیُّكُمْ أَحْسَنُ
عَمَلاً» این است: برای اینكه در آزمون «توحید در عمل» قرار بگیرید، در آزمون
«توحید در عبادت» قرار بگیرید، چون انسان اگر دوست داشته باشد عملش را
كسان دیگر بفهمند و برای این كار خوشحال بشود، به یك معنا دارد آنها را پرستش
می كند. پس معنی آیه برمی گردد به این مطلب: برای اینكه از شرك خالص بشوید و
به توحید واقعی در عمل و در عبادت واقع بشوید.
از اینجا رابطه ی این آیه با آیه ی قبلش روشن می شود:
«تَبارَكَ اَلَّذِی بِیَدِهِ اَلْمُلْكُ»
(اگر شعار باشد معنی زنده باد را می دهد؛ البته تعبیر «زنده باد» درباره ی خدا غلط
مجموعه آثار شهید مطهری . ج26، ص: 495
است) فزون باد خیر و بركتِ آن خدایی كه همه ی اقتدارها در دست اوست (توحید در
فاعلیت)
«لِیَبْلُوَكُمْ أَیُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً» (توحید در عبادت و توحید در عمل) ؛ یعنی
بدانید كه اگر انسان به توحید در فاعلیت ایمان واقعی داشته باشد، اگر ایمان داشته
باشد كه واقعاً زمام همه ی كارها در دست اوست، آن وقت از اسباب چشم می پوشد و
توجهش به مسبّب الاسباب است. قهراً دیگر چنین كسی در عمل خودش هم
خلوص نیت دارد. وقتی كه انسان كاری را برای غیر خدا می كند او درواقع از نظر
توحید در فاعلیت لنگی دارد، یعنی از باب این است كه برای غیر خدا در مقابل خدا
شخصیت و استقلالی قائل است، خیال می كند این مقدار خیر به دست این است و به
دست خدا نیست. ولی آدمی كه می داند همه ی خیرها به دست خداست، هرگز غیر
خدا را قبله و معبود و مطاع خودش قرار نمی دهد.
«لِیَبْلُوَكُمْ أَیُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً» كه در روایات به جنبه ی «اصوب عملا» و به جنبه ی
«اخلص عملا» تكیه شده است. خود اخلاص عمل فرع بر معرفت است، كه اول
عرض كردیم. پس درواقع [خلقت مرگ و زندگی ] برای این است كه شما در عمل
حد معرفتتان چقدر باشد، حد اخلاصتان چقدر باشد، كیفیت عملتان چه باشد. ما
مكرر این معنا را عرض كرده ایم، حتی در بعضی نوشته هایم آورده ام كه در مسأله ی
«ضربة علی یوم الخندق أفضل من عبادة الثقلین» (یك ضربت علی در روز خندق برتر
است از عبادت همه ی جن و انس) بعضی توجهشان فقط به اثر اجتماعی این ضربت
است، یعنی این ضربت اسلام را نجات داد. شك ندارد كه چنین چیزی بود. ولی
آنچه از نظر معنا آن ضربت را در آن حد باارزش می كند آن كمال اخلاصی است كه
علی علیه السلام در وارد كردن چنین ضربتی دارد.
اَلَّذِی خَلَقَ اَلْمَوْتَ وَ اَلْحَیاةَ لِیَبْلُوَكُمْ أَیُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً وَ هُوَ اَلْعَزِیزُ اَلْغَفُورُ.
در روایات در مورد
«أَحْسَنُ عَمَلاً» بر همین دو نكته ای كه من عرض كردم تكیه
شده است؛ یكی مسأله ی اخلاص در عمل، و دیگر مسأله ی عقل و معرفت؛ یعنی عمل
نیكوتر عملی است كه با عقل و فهم و معرفت بیشتر و با خلوص نیت بیشتر و
احساس عظمت و خشیت بیشتر توأم باشد.