روانشناسان حرف خوبی می گویند، همان كه حكما به این تعبیر گفته اند كه انسان از
نظر روحی بالقوه به دنیا می آید. می گویند انسان وقتی كه به دنیا می آید، از نظر
حالات روانی حكم ماده ی شلی را دارد كه قابل سفت شدن است، آن را در هر قالبی
بریزید مطابق همان قالب سفت و محكم می شود، مثل گچ. گچی كه روی آن آب
ریخته اند ابتدا یك ماده ی شل است. این ماده ی شل را در هر قالبی بریزید ظرف نیم
ساعت به شكل آن قالب درمی آید. اگر بخواهید از آن یك سر انسان بسازید،
چنانچه قبلاً قالب سر یك انسان را ریخته باشید و این ماده را در آن بریزید و بعد از
مدتی بیرون بیاورید، می بینید مثلاً سر سقراط از آن بیرون می آید. اگر آن را در قالب
موش بریزید موش بیرون می آید. انسان از نظر حالات روانی در ابتدا همان حالت
ماده ی شل را دارد ولی تدریجاً تغییرشكل پیدا می كند، البته نه به آن سرعتی كه ماده ی
گچ تغییر شكل پیدا می كند؛ و هرچه عمر انسان به پایان خود نزدیكتر می شود
قابلیت دگرگونی او كمتر می شود؛ یعنی برای یك بچه ی شیرخوار كه تازه پدر و مادر
را تشخیص می دهد، این ماده شلتر و قابل انعطاف تر است، سه ساله كه می شود
قابلیت انعطافش كمتر است چون اندكی شكل می گیرد، پنج ساله كه شد كمتر است،
پانزده ساله از آن كمتر، سی ساله از آن كمتر، شصت ساله از آن كمتر، هشتاد ساله از
مجموعه آثار شهید مطهری . ج26، ص: 571
آن كمتر؛ آن آخرها باز هم قابلیت هست، امكان توبه كردن برای انسان هست، اما
خیلی نیرو می خواهد، یعنی این ماده بسیار سفت شده است (مثل شئ آهنی كه اگر
بخواهند آن را تغییر بدهند باید یك حرارت مثلاً پنج هزار درجه ای به آن بدهند
ذوبش كنند و آن را به قالب دیگری برگردانند) . حال چنین نیرویی پیدا بشود یا
نشود با خداست؛ و سعدی چه تشبیه خوبی می كند! انسان را تشبیه می كند به شاخه ی
تر كه تا وقتی كه تر است آن را به هر شكلی كه بخواهی درمی آوری، اما وقتی كه
خشك شد دیگر به هیچ شكلی نمی توان درآورد:
هر كه در خردی اش ادب نكنند
در بزرگی صلاح از او برخاست
چوب تر را چنان كه خواهی پیچ
نشود خشك جز به آتش راست
صفات در انسان استحكام و رسوخ پیدا می كند. یك وقت صفت بد در انسان
استحكام و رسوخ پیدا می كند، قهراً زوالش مشكل است؛ و یك وقت صفت خوب
در انسان رسوخ پیدا می كند، آن هم زوالش مشكل است. اصلاً ما به چه كسی
می گوییم «عادل» ؟ كسی كه دارای ملكه ی تقوا باشد كه می شود به او اعتماد كرد، یعنی
كسی كه تقوا در روحش رسوخ كرده و روحش بر تقوا استحكام و استقرار پیدا كرده
است و لهذا منحرف شدنش خیلی بعید است.
قرآن به پیغمبر می فرماید تو بر خُلق بسیار عظیمی استقرار پیدا كرده ای. در
اینجا خُلق پیغمبر اكرم به عظمت یاد شده است. همین طور كه بعضی از مفسرین
فرموده اند، این آیه بیشتر ناظر به اخلاق اجتماعی پیغمبر است، یعنی تو از نظر
اخلاق اجتماعی فوق العاده اخلاق عظیمی داری. آن اخلاقی را كه ناشی از عظمت
روح باشد می گویند «اخلاق عظیم» ، یعنی استقامتها، «تحمل شداید» ها، صبرها،
حلمها، گذشتها. خدا پیغمبر را به خلق عظیم یاد می كند، در عكس العمل هایی كه
پیغمبر در مقابل كفار و مشركین از خود بروز می داد.