وَ لا تُطِعْ كُلَّ حَلاّفٍ مَهِینٍ. `هَمّازٍ مَشّاءٍ بِنَمِیمٍ. `مَنّاعٍ لِلْخَیْرِ مُعْتَدٍ أَثِیمٍ. `عُتُلٍّ بَعْدَ ذلِكَ زَنِیمٍ. `أَنْ كانَ ذا مالٍ وَ بَنِینَ. `إِذا تُتْلی عَلَیْهِ آیاتُنا قالَ أَساطِیرُ اَلْأَوَّلِینَ. `سَنَسِمُهُ عَلَی اَلْخُرْطُومِ [1].

این آیه ی كریمه كه می فرماید: «وَ لا تُطِعْ كُلَّ حَلّافٍ مَهینٍ» عطف است به دو آیه ی قبل كه «فَلا تُطِعِ الْمُكَذِّبینَ» . آن آیه این بود كه این تكذیب كنندگان، این مردمی را كه دعوتت را راستین نمی دانند، به دلیل اینكه آنها دعوتت را راستین نمی دانند اطاعت مكن. گفتیم مقصود از «اطاعت مكن» به قرینه ی آیه ی بعدی و به اتفاق مفسرین این است كه با آنها توافق نكن؛ یعنی به توافقی كه آنها پیشنهاد می كنند، تن نده. اینكه كسی به كس دیگر كه او دعوی و برنامه ای دارد پیشنهاد توافق و تصالح می كند بر اساس اینكه كمی در حرفهایت تخفیف بده، ما هم در حرفهای خودمان تخفیف می دهیم، یك جوری با هم كنار می آییم، قرآن اساساً تن دادن به چنین توافقی را

مجموعه آثار شهید مطهری . ج26، ص: 578

«اطاعت» می نامد (كلمه ی خشنی است) یعنی چنین به توافق رسیدن در واقع نوعی مطیع شدن، فرمان آنها را اطاعت كردن و تسلیم آنها شدن است؛ كأ نّه كسی كه جز اطاعت خدا اطاعت كسی را نمی پذیرد درواقع اطاعت آنها را پذیرفته است.

آیه ی بعد از آن آیه (وَدّوا لَوْ تُدْهِنُ فَیُدْهِنونَ) موضوع اطاعت یا موضوع این موافقت و توافق را روشن می كند. موضوعش ادهان است، ادهانِ دو طرفی، یعنی سهل گیری دو طرفی؛ تو هم كمی در حرفهایت سهل بگیر، ما هم كمی در حرفهایمان سهل می گیریم (تساهل) . اصطلاحی امروز پیدا شده است به نام «تساهل» . تسامح- در مورد خودش- نسبتاً تعبیر خوبی است. ولی اینها اسمش را گذاشته اند تساهل، تساهل دینی، كه از تساهل دینی دفاع می كنند، نقطه ی مقابل تعصب. به نظرم این لغت را اول بار تقی زاده به این معنی وضع كرد.

مقصود از كلمه ی «ادهان» همین است كه تو در بعضی از حرفهایت یك مقدار نرمش و تساهل نشان بده، گذشت نشان بده، ما هم در بعضی از حرفهایمان، بعد با هم كنار می آییم.

این را قرآن به شدت نفی كرد كه فرمود: فَلا تُطِعِ الْمُكَذِّبینَ. وَدّوا لَوْ تُدْهِنُ فَیُدْهِنونَ.

[1] . قلم / 10- 16.