این سوره با ذكر جریانی شروع می شود كه قرآن كریم نام این جریان و شبیه آن را
«استعجال به عذاب» می گذارد. مقصود از «استعجال به عذاب» این است: وقتی كه
پیغمبر اكرم مردم را از عذابهای قیامت و یا احیاناً عذابهای دنیا بیم می داد، بعضی
مجموعه آثار شهید مطهری . ج26، ص: 674
می گفتند اگر راست می گویی كه عذابی در قیامت هست، به خدا بگو همین الآن این
عذاب را بفرستد. معجزه ی تو این باشد كه آن عذاب قیامت را زودتر به ما برسانی. و
این یكی از مراتب عناد ورزیدن بشر است. بیماری عناد از بدترین بیماریهای
انسانهاست.
در یك آیه ی دیگر كه در موارد دیگر هم به آن استناد كرده ایم قرآن كریم از
فردی از این افراد- یا شاید چند فرد بوده اند- اینچنین نقل می كند:
وَ إِذْ قالُوا اَللّهُمَّ إِنْ
كانَ هذا هُوَ اَلْحَقَّ مِنْ عِنْدِكَ فَأَمْطِرْ عَلَیْنا حِجارَةً مِنَ اَلسَّماءِ [1]. می فرماید عده ای دست به
دعا برداشتند. ببینید چگونه دعایی است! گفتند خدایا اگر این كتاب حق است و از
ناحیه ی توست سنگ از آسمان به سر ما بفرست كه دیگر ما زنده نباشیم. خیلی عجیب
است! به جای اینكه بگوید خدایا اگر حق است پس حقانیتش را به ما بنمایان و به
ما توفیق بده كه از آن پیروی كنیم، [می گوید سنگ بر سر ما بفرست. باید بگوید] اگر
حق است و از ناحیه ی توست پس ما باید پیروی كنیم [چون ] از ناحیه ی خداست، و
اگر حق نیست و از ناحیه ی تو نیست، ما را بصیرت بده تا به وسیله ی پیروی گمراه
نشویم. می گوید اگر حق است من دیگر طاقت و تاب دیدنش را ندارم، زود ما را از
بین ببر كه دیگر چشممان به آن نیفتد. اینها نوعی استعجال به عذاب است.
حتی در حدیث است كه بعد از آنكه پیغمبر اكرم در غدیر خم امیرالمؤمنین
علی علیه السلام را به خلافت تعیین كردند و فرمودند: من كنت مولاه فهذا علی مولاه، با
توجه به یك مسأله ای كه در میان عرب جاهلیت شأن فوق العاده ای داشت یعنی
مسأله ی پیری و جوانی و بچگی و امثال اینها، مردی به نام نعمان بن حارث فِهری كه
تقریباً از بطول قریش شمرده می شود، آمد خدمت حضرت رسول و گفت: تو به ما
گفتی كه شهادت به لا اله الا الله بدهید و غیر خدا را نپرستید، قبول كردیم؛ تو گفتی كه
به رسالت تو شهادت بدهیم قبول كردیم؛ گفتی نماز بخوانید، زكات بدهید، روزه
بگیرید، قبول كردیم؛ حالا آمده ای می گویی همان طور كه اطاعت من بر شما واجب
است اطاعت این غلام (این جوانك) هم واجب است؛ من می خواهم از تو بپرسم
این را از پیش خود می گویی یا وحی الهی است؟ فرمود به آن خدایی كه جز او
خدایی نیست این به وحی الهی است و به دستور خداست، من از ناحیه ی خود یك
مجموعه آثار شهید مطهری . ج26، ص: 675
كلمه حرف نمی زنم. (معلوم می شود در عین حال به پیغمبر و وحی پیغمبر اعتقاد
داشت. ) این جمله را كه شنید دیگر طاقت نیاورد؛ از خدمت پیغمبر اكرم بلند شد،
گفت: خدایا اگر مسأله این است، ما را دیگر زنده نگذار، یك سنگ از آسمان
بفرست. بعد هم طولی نكشید كه حادثه ای نظیر همان حادثه برایش پیش آمد،
سنگی آمد و از بین رفت.
سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقِعٍ طلب كرد طلب كننده ای یك عذاب واقع شده ای را، همان
استعجال به عذاب، نه برای خودش تنها، برای همه ی كافران. قرآن می گوید عجله
نكنید، آنچه كه حالا می خواهید، وجود دارد، هست؛ و لهذا می فرماید:
بِعَذابٍ واقِعٍ
آن عذاب را تو واقع شده بدان، در آن شك نكن.
لَیْسَ لَهُ دافِعٌ هیچ قدرتی نمی تواند
آن را دفع كند. بعد می فرماید:
مِنَ اَللّهِ ذِی اَلْمَعارِجِ ممكن است درباره ی
مِنَ اَللّهِ بگوییم
یعنی این عذاب از ناحیه ی خداست. كأ نّه چون از ناحیه ی خداست دیگر هیچ قدرتی
نمی تواند آن را دفع كند. آن جمله ی دعای كمیل كه می فرماید: «و هذا ما لا تقوم له
السماوات و الارض لأنه لا یكون الا عن غضبك و سخطك» مضمونش همین است:
تمام آسمان و زمین تاب مقاومت او را ندارد برای اینكه نیست جز غضب تو و
سخط تو. بعضی مفسرین
«مِنَ اَللّهِ» را به
«دافِعٌ» برگردانده اند. در این صورت معنای
آیه این است كه از ناحیه ی خدا این عذاب دفع نمی شود؛ یعنی اگر كسی بخواهد دفع
كند جز خدا كسی نیست، خدا هم آن را دفع نمی كند، سنت قطعی و قضای حتمی
الهی است و برگشتنی نیست.
در اینجا درباره ی خدای متعال كلمه ی بسیار پرمعنایی آمده است:
مِنَ اَللّهِ ذِی
اَلْمَعارِجِ از ناحیه ی اللّه، صاحب پلّه ها و درجات قرب. «مَعرَج» از «عروج» است.
معرج یعنی محل عروج و بالا رفتن. [خدای صاحب معارج ] یعنی او محلها و
مقامات در نزد خود برای بالا رفتن دارد، پله ها و درجات دارد، كه به این معنا در
قرآن زیاد آمده است، از جمله آیه ی «
رَفِیعُ اَلدَّرَجاتِ ذُو اَلْعَرْشِ» [2]. یا درباره ی مؤمنین
دارد:
هُمْ دَرَجاتٌ عِنْدَ اَللّهِ [3]. همچنین:
یَرْفَعِ اَللّهُ اَلَّذِینَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ اَلَّذِینَ أُوتُوا اَلْعِلْمَ
دَرَجاتٍ [4]. مسأله ای كه اینجا باید توجه كرد- و در مقاله ای راجع به «ولاءها و
مجموعه آثار شهید مطهری . ج26، ص: 676
ولایتها» این مسأله را شرح داده ام- این است: