از نظر قرآن عبادت، یك عبادت واقعی، درست و جامع الشرایط، عبادتی كه روح
عبادت- كه توجه به خدا و استغفار و استمداد و استعانت از خداوند و توجه به خود
و نقصها و عیبهای خود است- در آن هست، بزرگترین عامل تربیت و سازندگی
انسان است. اصلاً نماز را خدا برای چه واجب كرده است؟ برای اینكه نماز ما را
می سازد. این یك باب بسیار وسیعی در معارف اسلامی است كه انسان ساخته ی عمل
خودش است و به تعبیر دیگر انسان ساخته ی خود انسان است، یعنی انسان با عمل
خودش ساخته می شود؛ هرگونه عمل كند آن گونه ساخته می شود.
این حرف در فلسفه های جدید اروپا یك حرف خیلی جدید تلقی شده كه
مجموعه آثار شهید مطهری . ج26، ص: 709
اسمش را گذاشته اند فلسفه ی عمل (پراكسیسم) یعنی اینكه انسان ساخته ی عمل
خودش است؛ در صورتی كه از نظر ما هزار و چهارصد سال است كه این مسأله در
قرآن مطرح است. انسان ساخته ی عمل خودش است؛ هر جور عمل كند همان جور
ساخته می شود. انسان، سازنده ی عمل خودش است و هم ساخته شده ی عمل خودش.
نماز انسان را می سازد. چرا قرآن می گوید:
یا أَیُّهَا اَلَّذِینَ آمَنُوا اِسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ
اَلصَّلاةِ [1]؟ از صبر- كه در حدیث آمده است مصداق اظهرش روزه است- و از نماز
استمداد كنید، كمك و نیرو بگیرید. شاید این مطلب احتیاجی به توضیح زیاد
نداشته باشد. شما همان آداب ظاهر و آداب باطن نماز یعنی شرایط صحت و شرایط
قبول نماز را در نظر بگیرید. شرایط صحت نماز: به انسان می گویند اگر نماز
می خوانی روی زمین غصبی نباید بخوانی و الّا نمازت باطل است. خانه ای كه در آن
نماز می خوانی اگر غصبی باشد نمازت باطل است. فرشت اگر غصبی باشد- ولو به
این مقدار كه حقی از حقوق الهی یا حقوق مردم بر آن تعلق گرفته باشد- نمازت
باطل است. جامه ای كه با آن نماز می خوانی اگر شبهه ناك باشد نمازت باطل است.
باید با آب مباح وضو بگیری. وضو كه می گیری آنجا كه آب وضویت ریخته می شود
باید مباح باشد. در موقع جنابت باید غسل بكنی. عین همین حرفها در باب غسل
برای تو هست. حتی اگر مدیون مردم باشی و وقت ادای دین رسیده باشد و آن دائن
عجله و شتاب داشته باشد و به تو مهلت ندهد كه نماز بخوانی، اگر وقت وسیع باشد،
اول باید بروی دین او را بپردازی بعد بیایی به نمازت برسی. نماز در وقت معین
[باید خوانده شود. ] نماز صبح وقت معین دارد. خوابت كم یا زیاد بوده، در فاصله ی
بین طلوعین باید این دو ركعت نماز را بخوانی. نماز ظهر در وقت معین باید خوانده
شود، نماز عصر در وقت معین، نماز مغرب در وقت معین و نماز عشاء در وقت
معین.
آن اوّلی خودش رعایت حقوق مردم است. انسان می خواهد با خدا مناجات
كند، می گوید اول برو دور و بر خودت را از نظر حقوق مردم صاف و پاك كن، در
واقع رابطه ی خودت را با بندگان خدا درست كن بعد بیا پیش ما، و الّا از نظر اینكه
انسان بخواهد با خدا مناجات كند زمین غصبی و غیر غصبی فرق نمی كند، لباس
مجموعه آثار شهید مطهری . ج26، ص: 710
غصبی و غیر غصبی فرق نمی كند. ولی خدا چنین نمازی را هرگز از انسان نمی پذیرد
كه تو با جامه ای كه حق مردم و مال مردم است و غصب است بخواهی نماز بخوانی.
می گوید همه تان رو به یك نقطه بایستید؛ با اینكه خود قرآن در باب قبله می گوید كه
شما به هر طرف بایستید رو به خدا ایستاده اید، خیال نكنید كه اگر رو به كعبه
بایستید رو به خدا ایستاده اید ولی اگر رو به تركستان بایستید دیگر رو به خدا
نایستاده اید.
فَأَیْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اَللّهِ [2] به هر طرف رو كنید رو به خدا ایستاده اید. اما
یك مصلحت بزرگ دیگری در كار است كه اولاً همه ی مردم رو به یك جهت بایستند.
این، درس یك هدف داشتن و رو به یك سو داشتن و یك جهت بودن است. ثانیاً آن
خانه ای را انتخاب كنند كه
إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنّاسِ [3] است، اوّل مسجدی است كه
برای عبادت وضع شده است؛ رو به اوّل مسجد عالم بایستند كه از زمان ابراهیم بلكه
حتی قبل از ابراهیم و مطابق روایات از زمان نوح بوده است، اوّل معبدی كه در عالم
برای عبادت درست شد. نماز كه می خوانید، در حال نماز خودتان را ضبط كنید،
نخندید، یعنی احساسات شما تحت ضبط شما در بیاید. نگریید مگر برای خدا. این
احساس شما تحت ضبط شما در بیاید. رویتان را به طرف راست یا چپ و یا پشت
سر نكنید. كلامی كه كلام آدمی باشد، یعنی از نوع سخنانی كه با یكدیگر حرف
می زنید، در وسط نماز به زبان شما جاری نشود؛ مثلاً به كسی بگویید برو، بیا، بله و
این جور حرفها؛ اینها نماز شما را باطل می كند. با طهارت باشید؛ بدنتان طاهر باشد
لباستان طاهر باشد. طهارت از حَدَث داشته باشید، وضو یا غسل یا تیمم داشته
باشید.
هریك از اینها عاملی است برای ساختن انسان. تازه اگر اینها باشد آیا نماز
انسان نماز مقبول است؟ می گویند نه، نماز صحیح هست ولی برای اینكه نماز شما
قبول باشد قبلاً باید از خیلی گناهها دوری كرده باشی تا نمازت مقبول درگاه الهی
باشد و تو را بالا ببرد كه
إِنَّما یَتَقَبَّلُ اَللّهُ مِنَ اَلْمُتَّقِینَ [4]. باید در حال نماز حضور قلب
داشته باشی، نماز را با توجه بخوانی. وقتی می گویی:
إِیّاكَ نَعْبُدُ وَ إِیّاكَ نَسْتَعِینُ [5] واقعاً
مجموعه آثار شهید مطهری . ج26، ص: 711
در آن حال در حال استمداد از خدا و در حال نیایش باشی؛ حالِ شما در نماز حال
نیایش و حال توجه به خدا باشد. در حال نماز اگر شری به شما رسید اعتنا نكنید
مگر شر خیلی بزرگی باشد خصوصاً اگر به كس دیگر باشد یا كسی دارد تلف
می شود كه آنجا نماز را باید شكست. اما صِرف اینكه مثلاً یك زنبور آمد شما را
گزید آیا باید نماز را بشكنید؟ (
إِذا مَسَّهُ اَلشَّرُّ جَزُوعاً) فوراً داد و فریاد كنید و
اضطراب نشان دهید كه مرا زنبور گزیده؟ خوب گزیده باشد.
به یاد دارم كه من بچه بودم، مرحوم ابوی ما در حال نماز بودند، پای ایشان را
عقرب گزید و ایشان اصلاً نماز را نشكستند و ادامه دادند. این همان انسانی است كه
خُلِقَ هَلُوعاً، `إِذا مَسَّهُ اَلشَّرُّ جَزُوعاً. انسان به حسب فطرت خودش یك پشه هم كه او را
می گزد آخ اش بلند می شود، ولی بعد از آنكه به آن مرحله رسید دیگر این جور
نیست. نماز، انسان را این گونه می كند، لااقل در حال نمازْ انسان را به این حال نگه
می دارد. وقتی انسان پنج نوبت در روز این تمرین را بكند خواه ناخواه در همه ی روز و
در همه ی عمرش مؤثر است.