در ذیل تفسیر سوره ی احقاف عرض كردیم كه ما در اثر یك اشتباه- كه ریشه ی آن
افكاری است كه در ایران قبل از اسلام وجود داشته است- معمولاً جن و ملك را در
ردیف یكدیگر قرار می دهیم، كأ نّه دو تیپ نزدیك به یكدیگر هستند. در شعر
محتشم هم هست: «جن و ملك بر آدمیان نوحه می كنند» یا در تعبیرات دیگر
فارسی، شعرها و غیر آن، می گوییم دیو و ملك، یعنی به جای كلمه ی «جن» كلمه ی
مجموعه آثار شهید مطهری . ج26، ص: 773
«دیو» را می آوریم. این درست نیست، چرا؟
یك فكر و اندیشه ای در ایران قبل از اسلام وجود داشته است كه آنها قائل به
دو نوع موجوداتی بودند كه آن موجودها در عالم خلقت تأثیر و نوعی كارگزاری
داشته اند یعنی تدبیر امور به آنها واگذار بوده است؛ از این دو نوع یك نوع را خیر
می دانستند یعنی آنها را قدرتهای مرموز كارگزارِ در عالم كه كارشان خیر رساندن به
عالم است [می دانستند؛ ] گروه دیگر را هم از نظر قدرت و كارگزاری در ردیف آنها
می شمردند ولی می گفتند اینها گروهی هستند كه طبیعت و طینتشان بد كردن است،
طبیعت و طینت آنها این است كه شُرور را در عالم خلق كنند و بیافرینند. آنگاه مثلاً
می گفتند باران را آن گروه نیك می آورند زلزله را آن گروه بد. بعد در آن بالای بالا
چه خبر است؟ در برخی دوره ها اصلاً معتقد بودند كه اساساً مبدأ عالم هم دوتاست،
دو مبدأ داریم، دو خدا داریم: یك خدایی كه خدای خیر است و جنودش همان
فرشتگانی هستند كه خیر می رسانند و یك خدای شر داریم كه كارش شر رساندن
است و جنود او نوع دیگرند كه آنها را اگر فرشته نمی گفتند دیو می گفتند؛ دیوان
هستند كه شر به عالم می رسانند. پس فرشته و دیو هر دو كارگزار عالم بودند با این
تفاوت كه فرشته به عقیده ی آنها كارهای خیر عالم را از طرف خدای خیر تدبیر
می كرد و دیو كارهای شر عالم را از طرف آن خدایی كه در ذاتش شر رساندن است
انجام می داد؛ و اگر گروه دیگر معتقد بودند به اینكه خدای اصلی یكی بیشتر نیست
ولی می گفتند خدای اصلی دو موجود آفرید: یك موجود خیر و یك موجود شر، و
آن موجود خیر است كه جنودش هم خیرند و موجود شر جنودش شرند؛ یعنی هر دو
مبدأ خیر و شر ریشه اش به یك خدای اصلی می رسد.
بعد كه كلمه ی «مَلَك» و كلمه ی «جن» در قرآن آمد، در ترجمه های فارسی مَلَك را
فرشته ترجمه كردند ولی به غلط كلمه ی دیو را به جای جن گذاشتند بدون توجه به
اینكه جنّی كه در قرآن آمده است با دیوی كه در قدیم در ایران باستان بوده است از
زمین تا آسمان متفاوت است. جنّی كه در قرآن آمده موجودی است در ردیف
انسان. در قرآن به فرشتگان مَلَك گفته شده. مَلَك از ماده ی مُلك به معنی قدرت
است، یعنی موجوداتی كه مظاهر قدرت پروردگار هستند، موجوداتی كه قدرت
خداوند عالم در عالم به وسیله ی آنها بروز و ظهور می كند، آنها واقعاً كارشان باذن اللّه
كارگزاری عالم است، به آنهاست كه می شود نسبت داد و گفت ملائكه ای هستند كه
مجموعه آثار شهید مطهری . ج26، ص: 774
علم را و وحی را به عالم می رسانند، ملائكه ای هستند كه رزق را به عالم می رسانند،
ملائكه ای هستند كه قبض ارواح می كنند، ملائكه ای هستند كه حیات به عالم
می رسانند. قبض و بسط عالم به اذن پروردگار در دست آنهاست. آن كه متصرف در
كار عالم است. باران، سیل و زلزله، سلامت و بیماری، همه علی السویّه به اذن
پروردگار به وسیله ی آن موجوداتی انجام می گیرد كه نام آنها مَلَك است و لفظ
«ملك» مفهوم قدرت را می فهماند.
و اما آن موجودی كه قرآن او را «جن» می نامد آیا كاری از قبیل كارهای
ملائكه- چه كاری كه برای بشر خیر شمرده شود و چه كاری كه برای بشر زیان
شمرده شود- انجام می دهد؟ مثلاً جن در آمدن سیل یا زلزله نقشی دارد؟ ابداً. اصلاً
در این ردیفها نیست. در قرآن هیچ جا شما نمی بینید جن و ملك با یكدیگر ردیف
شده باشند؛ جن با اِنس ردیف می شود نه با مَلَك؛ این در ادبیات ماست كه جن و
ملك، دیو و فرشته در كنار یكدیگر قرار می گیرند، در قرآن هرگز.