آنچه تاكنون گفته شد، درباره ی یكی از دو مسأله ی مهمّ تاریخ یعنی ماهیّت تاریخ بود كه آیا مادّی است یا غیر مادّی؟ مسأله ی مهمّ دیگر تحوّل و تطوّر تاریخ انسانی است.

می دانیم كه انسان موجود اجتماعی منحصر به فرد نیست، پاره ای جاندارهای دیگر نیز بیش و كم زندگی اجتماعی و موجودیّت اجتماعی دارند، زندگی شان با تعاون و همكاری و تقسیم وظایف و مسئولیّتها تحت یك سلسله قواعد و قوانین منظّم صورت می گیرد. همه می دانیم كه زنبور عسل اینچنین جانداری است.

امّا یك تفاوت اساسی میان موجودیّت اجتماعی انسان و موجودیّت اجتماعی آن جانداران وجود دارد و آن این است كه زندگی اجتماعی آن جانداران ثابت و یكنواخت است، تحوّل و تطوّری در نظام زندگی آنها، و به تعبیر موریس مترلینگ، در تمدّن آنها- اگر این تعبیر صحیح باشد- رخ نمی دهد، بر خلاف زندگی اجتماعی انسان كه متحوّل و متطوّر است، بلكه دارای شتاب است، یعنی تدریجا بر سرعت آن افزوده می شود، لهذا تاریخ زندگی اجتماعی انسان دوره ها دارد كه از نظرگاههای مختلف این دوره ها با یكدیگر متفاوت اند. مثلا از نظر لوازم معیشت: دوره ی صید و شكار، دوره ی كشاورزی، دوره صنعتی. از نظر نظام اقتصادی: دوره ی اشتراكی، دوره ی برده داری، دوره ی فئودالیسم، دوره ی سرمایه داری، دوره ی سوسیالیزم. از نظر نظام سیاسی: دوره ی ملوك الطّوایفی، دوره ی استبدادی، دوره ی آریستوكراسی، دوره ی دموكراسی. از نظر جنسی: دوره ی زن سالاری، دوره ی مردسالاری. و همچنین از جنبه های دیگر.

چرا این تطوّر در زندگی سایر جانداران اجتماعی دیده نمی شود؟ راز این تطوّر و عامل اساسی كه موجب می شود انسان از یك دوره ی اجتماعی به دوره ی اجتماعی دیگر منتقل شود، چیست؟ به عبارت دیگر، آنچه در انسان هست كه زندگی را به جلو می برد و در حیوان نیست، چیست و این انتقال و این جلو بردن چگونه و تحت چه قوانینی و به اصطلاح با چه مكانیسمی صورت می گیرد؟ البتّه اینجا معمولا یك پرسش از طرف فیلسوفان تاریخ مطرح می شود و آن این است كه آیا پیشرفت و تكامل واقعیّت دارد؟ یعنی واقعا تغییراتی كه در طول تاریخ در زندگی اجتماعی بشر رخ داده در جهت پیشرفت و تكامل بوده است؟ ملاك و معیار تكامل چیست؟ برخی در اینكه این تغییرات، پیشرفت و تكامل شمرده می شود تردید دارند و در كتب مربوطه مطرح است [1] و بعضی حركت تاریخ را دوری می دانند، مدّعی شده اند كه تاریخ از یك نقطه حركت می كند و پس از طیّ مراحلی بار دیگر به نقطه ی اوّل می رسد و شعار تاریخ این است: از سر.

مثلا یك نظام قبائلی خشن وسیله ی مردمی بیابانگرد كه شجاعت و اراده دارند تأسیس می شود. این حكومت به طبیعت خود منجر به اشرافیّت و اریستوكراسی می گردد. انحصار طلبی در حكومت اشرافیّت به انقلاب عامّه و حكومت دموكراسی منتهی می شود. هرج و مرج و بی سرپرستی و افراط در آزادی در نظام دموكراسی بار دیگر سبب روی كار آمدن استبداد خشن وسیله ی یك روحیّه ی قبائلی می گردد.

ما فعلا وارد این بحث نمی شویم و به وقت دیگر موكول می كنیم. به صورت «اصل موضوع» بنا بر این می گذاریم كه حركت و سیر تاریخ در مجموع، در جهت پیشرفت است.

البتّه لازم به یادآوری است كه همه ی كسانی كه تاریخ را در جهت پیشرفت می بینند، اعتراف دارند كه چنین نیست كه همه ی جامعه ها در همه ی شرایط، آینده شان از گذشته شان بهتر است و جامعه ها همواره و بدون وقفه در جهت اعتلا سیر می كنند و انحطاطی در كار نیست. بدون شك جامعه ها توقّف دارند، انحطاط و قهقرا دارند، تمایل به راست یا چپ دارند و بالأخره سقوط و زوال دارند. مقصود این است كه جوامع بشری در مجموع خود یك سیر متعالی را طی می كند.

در كتب فلسفه ی تاریخ این مسأله كه محرّك تاریخ چیست و عامل تطوّر اجتماعی و جلوبرنده ی تاریخ كدام است، معمولا به گونه ای طرح می شود كه پس از دقّت، نادرستی آن طرح روشن می شود. معمولا درباره ی این مسأله نظریّاتی به این شكل طرح می شود:

---

[1] . رجوع شود به تاریخ چیست؟ تألیف ای. اچ. كار، ترجمه ی حسن كامشاد، و درسهای تاریختألیف ویل دورانت، و لذّات فلسفه تألیف ویل دورانت ص 291- 312.