انسان مانند ماده ی خام و نوار خالی نیست. . . مانند نهال و درخت است. . . حركت انسان دینامیكی است نه مكانیكی. . . حركت به سوی كمال لازمه ی ذات اجزاء طبیعت و از آن جمله تاریخ است و طبیعت تاریخ نه یك طبیعت مادی محض بلكه طبیعتی مزدوج است. تاریخ صرفاً یك حیوان اقتصادی نیست.

انسان در اثر همه جانبگی تكاملش، تدریجاً از وابستگی اش به محیط طبیعی و اجتماعی كاسته و به نوعی وارستگی كه مساوی است با وابستگی به عقیده و ایمان و ایدئولوژی افزوده و در آینده به آزادی كامل معنوی یعنی وابستگی كامل به عقیده و ایمان و آرمان و مسلك و ایدئولوژی خواهد رسید (به طور كلی خاصیت تكامل، استقلال از محیط و تأثیر بیشتر بر روی محیط و سیطره بر محیط است) .

جلد دهم . ج1، ص: 60

انسان از نظر فردی این ویژگی را دارد كه میان جنبه ی زمینی و خاكی و لجنی او از یك طرف و جنبه ی آسمانی و ماورائی او از طرف دیگر، نبرد و كشمكش دائم و مستمر وجود دارد و تكامل فردی در استقلال جوهر انسانی از مقتضیات حیوانی است، یعنی مقتضیات حیوانی در حكم محیط طبیعی جوهر انسانیِ انسان است.

نبرد درونی انسانی خواه ناخواه به نبرد میان انسانهای كمال یافته و به آزادی و استقلال معنوی و به ایمان و آرمان رسیده و انسانهای منحط حیوان صفت سر در آخور درجا زده منتهی می شود و از آنجا [به ] نوعی تضاد اجتماعی و نبرد گروهی- كه به تعبیر قرآن نبرد میان گروه اهل حق و اهل باطل است- منتهی می شود. . .

. . . علاوه بر نبردهای مادی و طبقاتی و قومی، یك سلسله نبردهای دیگر نیز در تاریخ وجود داشته كه در یك سو پایگاه اعتقادی، انگیزه ی زلال انسانی و ماهیت آرمانی و جهت گیری خیر عمومی و هماهنگی با نظام تكاملی خلقت و پاسخگویی به ندای فطرت در كار بوده و در سوی دیگر انگیزه های كدر حیوانی و شهوانی و جهت گیری فردی و منفعت جویانه و شخصی و موقت.

نظریه ی ابزاری، نبردها را

از نظر عامل در انحصار مستضعفان

از نظر غایت، رفاه و تأمین منافع

از نظر علل و ریشه، تكامل ابزار تولید

از نظر شیوه و روش، دگرگونی نظامات و مقررات

و از نظر تئوری، بی اصالتی وجدان بشری و تمایل عقربه ی گرایشها در جهت منافع می داند.

اما نظریه ی فطری:

از نظر عاملها، منحصر به مستضعفین نمی داند- موسی ، مؤمن آل فرعون، علی. . .

از نظر غایت، صرفاً رفاه و تأمین منافع نمی داند- حملوا بصائرهم علی أسیافهم.

جلد دهم . ج1، ص: 61

از نظر علل، معلول تكامل ابزار تولید نمی داند- انقلابهای شوروی، چین، ایران (مشروطیت)

از نظر شیوه، منحصر به تغییر روابط حقوقی نمی شمارد- نهضت شعوبیه، علویین

و از نظر تئوری، برای وجدان اصالت قائل است- دلایل بالا