1. تعریف تكامل2. دو شیوه ی مختلف در توجیه تكامل: شیوه ی ابزاری و شیوه ی فطری. آیا نطفه ی تكامل در سرشت انسان است و یا در ابزار كار او؟ 3. رابطه ی این مسئله با انتظار بزرگ و امید به آینده و راه گشودن به آینده و مسئولیت درباره ی آینده4. بینش ابزاری یا دیالكتیكی طبیعت از راه حركت و تضاد و تركّب اضداد (ر. ك: ص 19) [1]5. موتور تكامل، كار اقتصادی است و از نظر روانی تلاش معاش است. ابزار تولید رو به تكامل است. (مفهوم تكامل جبری به تبع تكامل ابزار تولید)6. قداست مبارزه برای تكامل ولو مظلومیتی در كار نباشد (ص 33)7. مشروعیت ایجاد نابسامانیها8. نامشروع بودن اصلاحات كه علت تأخیر تكامل می شود9. بینش انسانی و فطری- مسئله ی غرایز عالی، روح ملكوتی10. ص 36: تكامل انسان و جامعه به نظام خصلتهای عالی و دانی تكامل خواهد بخشید. 11. ص 37: جهت تكامل، جهت [مشخص ] [2]شده، رهایی از اسارت طبیعت به حكم نیروی علم و فن، رهایی از اسارت طبقاتی و گروهی به حكم نیروی ایمان به احقاق حقوق و رهایی از اسارت طبیعت خود به حكم ایمان به ذات حق. به عبارت دیگر به سوی سه قدرت: قدرت در برابر طبیعت، قدرت در برابر انسانها، قدرت در برابر تمایلات درونی. به عبارت دیگر: آگاهی به محیط طبیعی، محیط اجتماعی، آگاهی به خود و معرفة النفس (ر. ك: ص 37) .

12. نقص توجیه ابزاری: الف. معلول را به جای علت گرفتن، ب. توجه به رهایی از خود و تولد از خود و جدایی از خود نكردن، ج.

توجه به رهایی از سیطره ی انسانهای دیگر نكردن [3]. 13. نبرد درونی انسان منجر به نبرد میان انسانهای كمال یافته و آزادی معنوی به دست آورده با انسانهای منحط حیوان صفت اسیر هوا و هوس می گردد، جنگ طبقاتی به صورت جنگ اهل حق و اهل باطل در می آید. 14. تفسیر همه ی نبردهای تاریخ به نبرد طبقاتی اهانت به انسانیت است. نبرد از پایگاه عقیدتی كه دارای ماهیت آرمانی است و جهت گیری به سوی خیر و صلاح است، نادیده نباید گرفته شود. 15. تكامل و تعاون، تكامل و درك مسئولیت- ر. ك: مقاله ی دكتر ستاری درباره ی گرسنگی در عصر حاضر16. در كتاب جدال با مدعی صفحه ی 27، پس از آنكه بحثی از راسل نقل می كند درباره ی اینكه ارزش اشیاء یا درونی است (ذاتی، غایی، نفسی) و یا بیرونی (وسیله ای، غیری) و می رسد به آنجا كه همه چیز برای فرد وسیله است مگر ادامه یافتن زندگی فرد، بعد می گوید خود این نیز وسیله ی تولید مثل و بقای نوع است. 17. در ورقه های آینده ی دین گفتیم كه دشمنان بشر (دشمنان تكامل) هفت تاست: جهل، ضعف، بیماری، دلهره و اضطراب و یأس، فقر، ظلم، آز. در تكامل باید دید [در مبارزه ی] بشر با این دشمنان كه برخی به طبیعت و برخی به انسانهای دیگر و بعضی به خود فرد مربوط می شود، چه پیشرفتی حاصل شده است. در آن ورقه ها گفتیم علم توانست بر ضعف در مقابل طبیعت و بر بیماریها و بر فقر تا حدودی غلبه كند اما بر دلهره ها افزود و وسیله در دست ظلم و آز شد [4]و گفتیم عوارض و بحرانهای امروز عبارت [است ] از: ازدیاد خودكشیها، دلهره و یأس و احساس بیهودگی و پوچی، بیماریهای روانی، هیپی گری و بیزاری جویی از تمدن و دهن كجی به آن، پناه بردن به مخدرات، آلودگی محیط زیست و جداشدن از طبیعت، بحران خانوادگی، خطر پایان یافتن منابع طبیعی به واسطه ی اسراف، شهرنشینی به صورت غریقی در دریا، بیگانگی همسایگان (جامعه ی امریكایی انبوه منزوی) ، طغیان جوانان، جامعه ی غربی تمایلات درونی و احساسات و نیازهای روحی و اساسی انسان را نادیده گرفته و سعادت فرد را فدای (تكامل) ابزار و آلات و میزان تولید كرده است. 18. در ورقه های آینده ی دین نقل كردیم: مدل رشد اقتصادی اروپایی و امریكایی بیشتر متوجه این نكته بوده است كه قدرت بشر را در مقابل طبیعت افزایش دهد و كاری به رابطه ی انسان با انسان ندارد. . . توسعه صرفاً امری تكنیكی نیست، ابعاد انسانی هم در كار می آید. هدف اصلی توسعه باید آزادی انسان و تحقق یافتن شخصیت وی باشد. 19. تكامل و مسئله ی صلح و جنگ- ر. ك: درسهای تاریخ 20. تكامل و مسئله ی ناسیونالیسم و انترناسیونالیسم. آیا سخن اقبال درست است كه ملیت پرستی شكلی از توحش است؟ 21. فرق است میان تكامل ابزار و تكامل علوم و فرهنگهای قابل انتقال وسیله ی تعلیم و تكاملِ آنچه نبوغ شخصی است و یا نتیجه ی انسان بودن است.

---