1. نظریه ی دینی، مشیت الهی (بوسوئه) : تاریخ به نظر من پهنه ی بازی اراده ی الهی است و هر حادثه درس عبرتی است كه آسمان به زمین می دهد. من لوئی پانزدهم را متوجه ساختم كه انقلابها از جانب خداست برای تعلیم فروتنی به پادشاهان [1].

2. حركت دوری تاریخ: هر فرهنگی تا حد شعر بالا می رود و بعد اقوام ابتدایی كه اندیشه و حساسیت سست شان نكرده است به آن روی می آورند و از میان می برند. این تسلسل در سیاست نیز هست.

حكومت رؤسای قبایل در میان اقوام بیابانگرد منجر به حكومت اشرافی می گردد، زورگویی و انحصارطلبی در حكومت اشرافی به انقلاب و دموكراسی می كشد و هرج و مرج. . . (نظریه ی ویكو) [2]3. تصادف: نظریه ی ولتر (ص 257)4. عامل جغرافیایی5. علم و دانش: تكامل و پیشرفت مدیون افراد بزرگ نیست، بلكه نتیجه ی بر هم انباشته شدن دانش و معارف انسان و انتقال آن به نسل بعد است. 6. عامل نژاد7. عامل زور و نظامی (ص 277)8. عامل اقتصاد: عامل اساسی تاریخ در هر عصری اقتصاد است. طرز تولید و پخش و تقسیم و مصرف ثروت و روابط كارگر و كارفرما به طول زمان، جنبه های دیگر زندگی را از قبیل دین و اخلاق و فلسفه و علم و ادبیات و هنر تعیین می كند. مجموع روابط تولیدی، سازنده ی بنای اقتصادی اجتماع است و بنای اقتصادی اجتماع پایه ی واقعی روبناهای قانونی و سیاسی است كه شكلهای مختلف شعور اجتماعی در صورت نهایی خود به آن می رسد [3]. سه دوره ی تاریخ: شكار و شبانی، كشاورزی و پیشه وری، صنعتی و ماشینی شعور مردم عامل زندگی شان نیست، بلكه برعكس زندگی اجتماعی مردم شعورشان را می سازد. فرد می پندارد كه عقاید و آراء و فلسفه و تعصبات حزبی و علایق هنری خود را با استدلال منطقی بی طرفانه به دست آورده است و هرگز نمی داند كه چگونه اوضاع اقتصادی در عمق خود پایه های زندگی او را نهاده است و به همه ی این عقاید و افكار، شكل و قالب می بخشد. 9. عامل تربیت (ص 280)

---