«اگر سید احمد از اصلاح دین سخن می گفت، سید جمال مسلمانان را از فریبكاری برخی مصلحان و خطرات افراط در اصلاح (نظیر نظریات اصلاحی شبه ماركسیستی و اگزیستانسیالیستی امروز) برحذر می داشت. و اگر سید احمد ضرورت فراگرفتن اندیشه های نو را برای مسلمانان تأكید می كرد، سید جمال بر این موضوع اصرار داشت كه اعتقادات دینی بیش از هر عامل دیگر افراد انسان را به رفتار درست رهنمون می شود. و اگر سید احمد مسلمانان را به پیروی از شیوه های نو در تربیت تشویق می كرد، سید جمال این شیوه ها را طبعاً برای دین و قومیت مردم هند زیان آور می دانست. » .

امتیاز بزرگ سید جمال:

این جهت به عقیده ما از امتیازات بزرگ سید جمال است كه سید جمال طرفدار احیاء و اصلاح تفكر دینی و ضرورت بازگشت به منابع اصلی اسلام و اسلام حقیقی و راستین [است ] ، اسلامی را كه سید احمد می خواهد با تأویلها و توجیهات و نفی جنبه های ماوراء الطبیعی آن و انكار معجزات و تبدیل كردن اسلام به یك مكتب مادی دنیاگرا بسازد، اسلامی را كه سید احمد می خواهد الگوی تعلیم و تربیت را یكسره فرنگی و غربی كند، سخت درهم می كوبد. این جهت نمایانگر اعتدال فكری سید جمال است.

علت اصلی انحطاطمسلمین از نظر سید:

خلاصه مقابله سید جمال با سِر سید احمد خان بیش از این باید مطالعه شود و از مفاخر سید است.

ص 92: آغاز انحطاط مسلمین به عقیده سید باطنیه بوده اند نه جنگهای صلیبی.

ص 94:

سیدوتجددخواهی:

«رساله ی (نیچریه ی) سید تنها نوشته ای بر ضد طبیعی گری نیست، بلكه همچون نوشته های دیگر او، با وجود تنگی مجال، دعوتی به

جلد یك . ج1، ص: 196

تجددخواهی و مبارزه با سنن نامعقول و زیان آور در افكار مسلمانان نیز هست. » .

مزایای اسلام از نظر سید:

ص 94:

«سید می كوشد تا نشان دهد اسلام همه شرایطی را كه برای پیشرفت ملتها و احراز سعادت در دنیا و آخرت لازم است داراست. این شرایط عبارت است از:

دوری ازخرافات شرافت فرد:

الف. پاكی لوح عقول امم از كدورات خرافات و زنگهای عقاید باطله.

ب. احساس شرافت فردی و اینكه هر فردی خود را به غیر از رتبه نبوت كه رتبه ای است الهیه، سزاوار و لایق جمیع پایه ها و رتبه های افراد انسانیه بداند.

برهان خواهی:

ج. آحاد هر امتی عقاید خود را بر براهین متقنه مؤسس سازند و از اتباع ظنون دوری گزینند و به مجرد تقلید آباء و اجداد قانع نشوند.

اصلاح خواهی:

د. در هر امتی باید گروهی به راهنمایی و آموزش مردم بپردازند. » .

ص 95: .

سید درباره شرط اول، عقیده ی توحید را كافی می داند (و درست هم هست كه توحید برهانی و جامع قهراً منجر به نفی عقاید خرافی بلادلیل می شود) . و برای شرط دوم، مسأله طرح شرافت انسان در اسلام از یك طرف، و نفی نظام طبقاتی و كاستها و برابری انسانها را دلیل می آورد. و برای شرط سوم آیات تبعیت از علم و دلیل و برهان و آیات انكار و نفی تقلید و آیات منع از اتباع ظنون را دلیل می آورد.

و برای شرط چهارم، ادله امر به معروف و نهی از منكر را.

ص 96: .

سید در جواب این سؤال كه چرا پس مسلمانان سعادتمند نیستند، پاسخ خود را با آیه ی «إنَّ اللّهَ لایُغَیِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتّی یُغَیِّروا ما بأنْفُسِهِمْ» مجهز

جلد یك . ج1، ص: 197

می سازد. ضمناً این آیه نفی سرنوشت كور و كر را می نماید.

اركان تجددخواهی دینی:

ص 97:

«. . . این رساله (رساله نیچریه) را باید مهمترین و نغزترین اثر سید جمال دانست، زیرا كم و بیش تمامی خصوصیات و اركان تجددخواهی دینی پیشروان جنبش عرب [را داراست ] یعنی:

- تأكید همبستگی دین و سیاست.

- اعلان ضرورت بازگشت به منابع اصیل فكر دینی (نه تنها بازگشت به قرآن) .

- پیكار با خرافه پسندی.

- دعوت مسلمانان به تعقل در امور دینی.

- برحذر داشتن مردم از افراط در شیفتگی به دانشها و اندیشه های امروزی به دلیل خطر انحراف و مادیگری. » .

به عقیده ما این قسمت اخیر، یعنی برحذر داشتن از افراط در شیفتگی به دانشها و اندیشه ها و مكاتب امروزی و به تعبیر دیگر برحذر داشتن از سیانتیسم كه امثال آقای بازرگان كم و بیش دچار او بوده اند و اثرات سوء گرایش به مادیگری داشته است و همچنین شیفتگی به ایسمهای دیگر از قبیل ماركسیسم كه «مجاهدین» را به انحراف كشانید، از بزرگترین و نبوغ آمیزترین اندیشه های سید جمال است، خصوصاً باتوجه به اینكه سید جمال در قرن 19 بوده و قرن 19 قرن علم پرستی و مكتب پرستی است.

نارساییهای كار سید جمال:

ص 97: مؤلف مدعی است كه نظریات نویسندگان مسلمان از آن جمله سید جمال، به واسطه سرگرمی زیاد به مسائل سیاسی، در مسائل مربوط به جامعه و دین كوتاه و شتابزده است.

جلد یك . ج1، ص: 198

ص 98: عروة الوثقی.

سید و تهییج احساسات انقلابی:

ص 99: برانگیختن احساسات انقلابی مسلمانان.

ص 99: مبارزه با روح نومیدی.

سید و مبارزه با ترس و نومیدی:

ص 100: داستان مسجد مهمان كش و اینكه انگلستان همان مسجد مهمان كش است كه ترس از او ترس از خطری موهوم است (جمله امام خمینی كه ترس را كه از جنود ابلیس است از خود دور كنند) .

سید و بینش ضد انگلیسی:

ص 102:

«یك نتیجه ی بینش ضد انگلیسی سید، تمایل او به این بود كه اسلام را دین پیكار و سختكوشی بداند و از این رو به روی فریضه جهاد بسیار تأكید كند.

فریضه جهاد علیه انگلستان:

به نظر او در برابر حكومتی كه مصمم به نابودی اسلام است (از نظر سید انگلستان ضد اسلام است، ص 101) مسلمانان راهی جز توسل به زور ندارند. » .

سید و تعصب در دین:

ص 102: ستایش سید از تعصب دینی و اینكه تعصب افراطی و تفریطی داریم و تعصب اعتدالی، و تعصب اعتدالی نكو است.

ص 103:

روح صلیبی از نظر سید:

«اروپاییان چون اعتقاد دینی مسلمانان را استوارترین پیوند میان آنان می بینند، می كوشند تا به نام مخالفت با تعصب این پیوند را سست كنند، ولی خود از هر گروه و كیش به تعصب دینی گرفتارند. . .

گلادستون ترجمانی است از روح پطرس راهب، یعنی بازنمای روح جنگهای صلیبی. » .

از اینجا معلوم می شود كه سید هنوز هم روح صلیبی و كینه مسیحیان نسبت به اسلام را در غلیان می دانسته و این نیز یكی از امتیازات سید است، همچنان كه درك ریشه مبارزه با تعصب نیز از

جلد یك . ج1، ص: 199

امتیازات سید است.

ص 113: میراث سید جمال الدین.

ص 113: اصول عقاید اجتماعی سید جمال:

ایمان به مكتب:

الف. اعتقاد به توانایی دین اسلام برای رهبری مسلمانان و تأمین نیرومندی و پیشرفت آنان.

مفهوم صحیح قضا و قدر:

ب. مبارزه با روحیه تسلیم به قضا و قدر و گوشه نشینی و بی جنبشی (فعالیت اسلامی اجتماعی) .

بازگشت به منابع اصلی برای مبارزه با خرافات:

ج. بازگشت به منابع اصلی فكر اسلامی.

تفسیر عقلی از اسلام:

د. تفسیر عقلی تعالیم اسلام و فراخواندن مسلمانان به یاد گرفتن علوم نو.

استعمار و استبداد:

هـ. مبارزه با استعمار خارجی.

و. مبارزه با استبداد داخلی.

دو اصل اخیر به عنوان نخستین گام در راه رستاخیز اجتماعی و فكری مسلمانان.

رستاخیزاسلامی:

عیناً در زمان ما و نهضت اسلامی خمینی معاصر نیز باید گفت كه اگرچه بیشتر فعلاً تكیه بر روی مبارزه با استبداد و استعمار است ولی به عنوان نخستین گام این رستاخیز.

شرایط رهبری در سید:

ص 113: شرایط رهبری در سید (این جهت كتاب آقای عنایت ناقص است و ما از نظر خودمان توضیح می دهیم) : .

الف. فرهنگ اصلی سید فرهنگ اسلامی است و از فرهنگ اسلام ریشه می گیرد نه از فرهنگ غرب، آنچنانكه مثلاً اقبال آنچنان بود.

ب. آگاهی از جهان معاصر در اثر دانستن زبان و مسافرتها به كشورهای اروپایی و برخورد با دانشمندان و سیاستمداران خارجی. این جهت در اقبال هم بوده است.

ج. آگاهی از اوضاع حاضر عالم اسلامی در اثر مسافرتها و توقفها در ایران، عراق، مصر، حجاز، افغانستان، هند، روسیه، تركیه (این جهت در هیچ كس دیگر نیست) .

جلد یك . ج1، ص: 200

د. جاذبه شخصی و نفوذ كلام.

هـ. قدرت نویسندگی و سخنرانی