1. بحث درباره ی شناخت و منابع آن و وسایل هر منبع از نظر اسلام.

منابع شناخت از نظر اسلام عبارت است از: .

الف. طبیعت، وسیله اش حواس است: قل انظروا ما ذا فی السموات و الارض، و اللّه اخرجكم من بطون امهاتكم لاتعلمون شیئاً و جعل لكم السمع و الابصار و الافئدة لعلكم تشكرون. .

ب. عقل، و ابزارش قیاس و استدلال است. .

ج. قلب، و ابزارش تزكیه و تصفیه است. .

د. قرآن، و ابزارش تدبر در مجموع آیات با توجه به شأن نزول ها و مقایسه ی بعضی آیات با بعضی و تفاسیر معصومین است. .

هـ. تاریخ، و ابزارش مطالعه در سیر تحولات اقوام و ملل است. و. شخصیتهای ممتاز و منفرد تاریخ، آنچنان كه قرآن لقمان را از متن تاریخ بیرون می كشد. .

ز. سیره ی نبوی: لقد كان لكم فی رسول اللّه اسوة حسنة. . . .

ح. سنت.

ط. سیره ی معصومین.

2. بحث درباره ی سیره است. سیر عبارت است از رفتار فرد، و سیره عبارت است از نوع رفتار و منطقی كه فرد در رفتار خود برای رسیدن به مقاصد به كار می برد [1]. .

3. فلاسفه، حكمت را به نظری و عملی تقسیم كرده اند ولی منطق را چنین تقسیم نكرده اند. ولی به عقیده ی ما همچنان كه دو نوع فلسفه داریم، دو نوع منطق داریم. .

4. همچنان كه در منطق نظری همه ی مردم اهل منطق نیستند، مادون منطق قرار دارند، هیچ معیار و میزانی بر اندیشه شان حكمفرما نیست، در منطق عملی نیز بعضی از مردم اساساً اهل منطق و معیار نیستند، سبك و روش و اسلوب ندارند. این است كه ما می گوییم همه ی مردم سیر دارند ولی همه سیره ندارند، زیرا سیره منطق است و متد و اسلوب. و این است كه باز ما مدعی هستیم كهسیره یابن اسحاق و ابن هشام وسیره ی حلبیههمه سیر رسول اكرم است نه سیره ی آن حضرت، تاریخ زندگی آن حضرت است نه منطق زندگی آن حضرت. .

5. همان طوری كه در اندیشه های نظری، فلسفه غیر از منطق است، در زندگی عملی نیز فلسفه ی زندگی یك فرد یا یك جامعه غیر از منطق زندگی آنهاست. علیهذا فلسفه ی تاریخ زندگی پیغمبر یك مطلب است و منطق زندگی رسول اكرم چیز دیگر است. علیهذا ما می خواهیم مبتكر فنی باشیم به نام «منطق تاریخ» در مقابل «فلسفه ی تاریخ» .

6. همان طوری كه بعضی از مردم در اندیشه ها تابع منطق قیاسی و بعضی تابع منطق حسی و تجربی و بعضی تابع منطق نقلی و بعضی تابع منطق آماری و بعضی تابع منطق تقلیدی هستند، در منطق عملی نیز بعضی روششان مثلاً اخلاق است یعنی منطق و معیار و محك كارشان اخلاق است، با این چگونگی رفتار می خواهند به مقصد برسند و بعضی با چگونگی دیگر مثلاً زور یا نیرنگ یا دوراندیشی یا دفع الوقت یا سرعت تصمیم یا غیره. .

7. همان طور كه در متدلوژی اخیراً ثابت شد كه بعضی متدها در علوم اساساً نادرست است، مثلاً تقلید از اكابر و حجت شمردن سخن آنان و یا تمسك به ظن و گمان و تخمین و یا تمسك به معیارهای انسانی از قبیل حسن و قبح و لطف و غیره در الهیات، در منطق عملی نیز ثابت است كه بعضی متدها از اساس غلط است، از قبیل اینكه مثلاً تفألها و تطیّرها و سعد و نحس ها معیار [قرار] گیرد. .

8. باز همچنان كه در متدلوژی ثابت شد كه تك معیاری غلط است، معیارها داریم، چیزی كه هست جای هر معیار را باید شناخت، از نظر منطق عملی نیز به عقیده ی ما چنین است. البته بعضی معیارها بكلی باید طرد شود. رسول اكرم معیار غدر، خیانت، الغایات تبرّر المبادی، توسل به هیمنه ها و دبدبه های سلاطین و امثال اینها را ملغی كرد و بعضی معیارها را به طور مطلق پذیرفت، مثلاً استقامت، عدل، پیشقدمی در كوششها و امثال اینها را به طور مطلق پذیرفت. .

ولی بعضی از معیارها را به طور نسبی پذیرفت، یعنی برای آنها شرایط خاص زمانی و مكانی قائل شد. مثلاً معیار زور (نه ظلم) بكلی طرد نشد، بلكه برایش مورد خاص تعیین شد. همچنین است نرمی و صلابت. در جایی نرم بود و در جایی صُلب و باصلابت. در امور فردی نرم بود و در امور كلی و عمومی باصلابت و انعطاف ناپذیر.

اصول ملغی از قبیل اصل استرحام، اصل غدر و خیانت، اصل ارعابچنگیزی و اصل انظلام، اصل ارعاب واهمه ای [2]از قبیل توسل به دبدبه ها و طنطنه ها؛ و اصولی كه به طور نسبی پذیرفت: اصل اِعمال زور، اصل عفو و اغماض، اصل نرمی، اصل صلابت؛ و اصولی كه به طور مطلق پذیرفت: اصل قدرت (با اصل زور اشتباه نشود) :

واعدوا لهم ما استطعتم من قوة و من رباط الخیل ترهبون به عدو اللّه و عدوكم. .

جمله ی مولی امیرالمؤمنین علیه السلام: .

طبیب دوار بطبه، قد احكم مراهمه و احمی مواسمه، یضع ذلك حیث الحاجة الیه من قلوب عمی و آذان صم و السنة بكم. .

ناظر به نسبیت متدهاست از نظر اعمال زور و یا به كار بردن نرمی، ولی نكته ی جالب این است كه هر دوی اینها در مسیر بیداری و آگاهی صورت می گیرد. .

9. یكی از مباحث اصولی در اینجا این است كه آیا اساساً ممكن است انسان عملاً دارای یك منطق ثابت و محكم باشد، اصول و مبادیی داشته باشد در منطق عملی نظیر اصول و مبادی برهانی ریاضی كه غیرقابل تخلف است، برخلاف اصول و مبادی شعری كه در اختیار فرد است و تابع احساسات و عواطف؟ .

برخی معتقدند كه اساساً عقربه ی اندیشه های عملی (لااقل، بلكه حتی اندیشه های نظری) جبراً در جهت منافع و شرایط اجتماعی و اقتصادی و موقعیت طبقاتی انسان می گردد، در خاك و كاخ نمی تواند یك گونه فكر كند. ماركسیسم چنین می گوید. اینها البته به این وسیله انسان را و اصالت حق پرستی انسان را نفی كرده اند. ولی اسلام خلاف این را می گوید. زندگی دست پروردگان اسلام از قبیل سلمان و ابوذر و شیخ انصاری و صدها و میلیونها فرد دیگر در هر عصری خلاف این اصل را ثابت می كند. .

10. بحث دیگر بحث نسبیت و عدم نسبیت منطق عملی است.

البته این بحث در منطق نظری هم می آید. آیا سیره و متدی كه شخصی به كار می برد می تواند اسوه قرار گیرد یا نه؟ اسوه قرار گرفتن آن مبنی بر این است كه صحت آن سیره و منطق، نسبی نباشد یعنی تابع شرایط خاص زمانی و اجتماعی نباشد. پس مسئله ی امكان منطق ثابت یكنواخت در شرایط مختلف داشتن یك مطلب است كه با اصول ماركسیسم جور در نمی آید، و مسئله ی نسبیت متدها و سیره ها مسئله ی دیگری است. می توان گفت كه مسئله ی نسبیت سیره و منطق عملی همان مسئله ی نسبیت اخلاق است، ولی خیر، از جهتی فرق می كند. در اخلاق بحث درباره ی قداست انسانی است و در سیره بحث درباره ی صحت متد از نظر انتخاب بهترین و مناسبترین راه برای مقصد است. .

11. استخدام وسیله برای رسیدن به مقصد، بسیار مهم است.

وسایل بر دو قسم است. وسایل مادی و به اصطلاح تكنیكی یك مطلب است و وسایل روانی و روحی مطلب دیگر است. تفاوت سیره ها و روشها در انتخاب وسایل روانی بیشتر روشن می شود، مثلاً تمسك به ارعاب یا استرحام یا نفوذ در اوهام وسیله ی دبدبه ها و طنطنه های ظاهری، مثلاً قیافه. رجوع شود به تفسیرالمیزان، جلد 6، صفحه ی 317- 319 راجع به عدم انتصار الحق بالباطل. .

در منطق عمل، استخدام وسیله مقام مهمی دارد آنچنان كه در منطق نظر نیز استخدام مقدمات برهان (كه به منزله ی وسیله اند) مقام مهمی دارد. سخن در این است كه برای تبلیغ و ارشاد مردم و ایصال آنها به حقیقت آیا می توان از باطل و پوچ استفاده كرد یا نه؟ آیا به نفع دین از طریق باطل می توان گام برداشت یا نه؟ .

بعضی ها استخدام باطل را به عنوان وسیله فقط در مسائل فردی و شخصی جایز نمی شمارند ولی در مسائلی كه انسان هدف مقدس وعالی دارد، خلوص نیت دارد [می گویند] مانعی ندارد، مثل دروغ گفتن برای ساختن یك مسجد یا اصلاح بین الناس یا وادار كردن مردم به عمل خیر یا گریه بر سیدالشهدا علیه السلام. .

[با] دو جریان اباحی ما اكنون به نام استخدام وسیله برای هدف مقدس، در جامعه ی خودمان روبرو هستیم: یكی در میان بعضی متقدمین و دیگر در میان بعضی متجددین. آن عده از متقدمین حدیثی را بهانه كرده و چراغ سبز دانسته اند كه برای اهل بدعت دارد كه: فباهتوهم. و این عده از متجددین یك اصل اجتماعی ساخته اند كه «هدف وسیله را مباح می كند» . هم اینها برای خود چراغ سبز درست كرده اند و هم آنها. .

اینجا نیاز به توضیحی هست و آن اینكه مواردی هست كه قدری شبیه ما نحن فیه است ولی عین آن نیست، بلكه انتفاء موضوع است.

از این قبیل است حرمت دم و مال كافر حربی كه از راه اینكه فی حد ذاته عملی ناشایست است و فقط برای رسیدن به مقصد اجازه داده شده است نیست، بلكه اساساً كافر معاند حق احترام ندارد. از نظر اسلام احترام، مال موجود یك سر و دو گوش و دو پا نیست، بلكه مال انسان بما هو انسان است. مورد دیگر از قبیل تزاحم دو حق اجتماعی است، مثل فدا كردن مالی برای مال بیشتر و نفسی برای نفوس بیشتر، و از این قبیل [است ] مسئله ی معروف «تترّس» كه در فقه، كتاب الجهاد مطرح است. ولی مسئله ی ما نحن فیه این است كه برای تبلیغ دین و ارشاد مردم از وسیله ی پوچ و باطل نباید استفاده كرد، باطل نباید وسیله ی ایمان قرار گیرد و قرار نمی گیرد.

---