1. اخبار مهدی در قرن دوم- كه قرن تدوین اخبار است- مسلّم بوده و هیچ یك از ائمه ی حدیث آن را مردود نشمرده است و همه ی بحثها درباره ی این بوده كه مهدی چه كسی است. احمد بن حنبل و ترمذی احادیث مهدی را نقل كرده اند. بخاری و مسلم حدیث نزول عیسی در آخرالزمان را نقل كرده اند، گو اینكه حدیث مهدی را نقل نكرده اند ولی البته رد هم نكرده اند و عدم نقل آنها دلیل بر رد نمی شود. .

تنها در قرون اخیره است و شاید از ابن خلدون شروع شود كه همه ی احادیث مربوط به مهدی را مردود می شمارد. باید دید ابن تیمیّه كه روش نقّادی در حدیث دارد چگونه اظهارنظر كرده است. .

2. آیات قرآن: .

الف. و نرید ان نمن علی الذین استضعفوا. . . .

ب. وعداللّه الذین امنوا و عملوا الصالحات. . . .

ج. هو الذی ارسل رسوله بالهدی و دین الحق. . . .

د. و لقد كتبنا فی الزبور من بعد الذكر. . . .

هـ. و تمت كلمة ربك صدقاً و عدلاً. . . .

3. دعایصحیفه ی سجادیه، دعای عرفه (47) ص 336: .

اللّهم انك ایّدت دینك فی اوان بامام اقمته علماً لعبادك و مناراً فی بلادك بعد ان وصلت. . . .

4. نهج البلاغه، حكمت 147: اللّهم بلی لاتخلو الارض من قائم للّه بحجة اما ظاهراً مشهوراً و اما خائفاً مغموراً لئلاّ تبطل حجج اللّه و بیناته و كم ذا و أین؟ اولئك و اللّه الاقلّون عدداً و الاعظمون عنداللّه قدراً، یحفظ اللّه بهم حججه و بیناته حتی یودعوها نظرائهم و یزرعوها فی قلوب اشباههم، هجم بهم. . . .

ابن ابی الحدید می گوید: .

و هذا كاد یكون تصریحاً بمذهب الامامیة الاّ ان اصحابنا یحملونها علی ان المراد به الابدال الذین وردت الاخبار النبویة عنهم انهم فی الارض سائحون فمنهم من یعرف و منهم من لایعرف و انهم لایموتون حتی یودعو السرّ و هو العرفان عند قوم آخرین یقومون مقامهم. .

5. از قرآن ظاهر می شود كه عاقبت با متقین است، آنهم در یك سطح جهانی نه منطقه ای و نه قومی. .

6. پریشانیها و سامانیها در سطحهای رو به بالا- دفتر 83، یادداشتهای مربوط به حضرت حجت، شماره ی 29. .

7. مسئله ی اینكه آیا اصلاح، انقلاب را تأخیر می اندازد یا تسریع می كند و اینكه در نظام تكاملی تسریع می كند. ما نباید همواره اجتماع را به صورت یك قرحه [1]فرض كنیم و طرفدار انفجار آن باشیم، بلكه میوه ای است كه باید برسد. (ایضاً دفتر 83، شماره ی 30) .

8. سه دوره برای فرد: كودكی و بازی، جوانی و خشم و شهوت، پیری و عاقله مردی و فرهنگ و تجربه و معرفت.

ایضاً سه دوره برای اجتماع بشری: دوره ی اساطیر و جهالت و كارهای كودكانه، دوره ی بمب و مینی ژوپ، دوره ی [2]عقل و علم و صلح و صفا و حقوق بشر به معنی واقعی و عدالت و معنویت. علیهذا فرض نابودی در دوره ی مشابه دوره ی ما مساوی است با جوانمرگی بشر، همچنان كه اگر در دوره ی اول نابود شده بود مساوی بود با كودك میری. .

9. حافظ می گوید: 10. مهدویت نه یك آرزوی كودكانه است [3]كه هدفش فقط انتقام است، بلكه یك فلسفه ی بزرگ جهانی است مبنی بر: .

الف. خوشبینی به زندگانی سعادتمندانه ی بشر و نابود نشدن دنیا و به عبارت دیگر خوشبینی به اینكه بشر دوره ی عمر را به پایان می رساند و به پیری و كمال می رسد. .

ب. پیروزی و حكومت عقل و سقوط حكومت خشم و شهوت.

ج. عاقبت و پیروزی با عدل و حق است نه ظلم و باطل؛ با صالحان و متقیان و مستضعفان است نه با زورمندان [4]، فاسدان، اقویای داروینی، زرداران و زورداران. و مخصوصاً همان طور كه در دفتر 83 شماره ی 43 گفته ایم مهدویت مساوی است با دجّال كُشی یعنی خریتهای عوامفریب. دجّال مظهر فریب است و معلوم می شود تمام مفاسد در مظاهر فریب صورت می گیرد [5]. .

11. كتابدادگستر جهان: .

داستان فاطمه بنت الحسین (ص 29) ، سخن زهری كه چرا این خانواده عجله می كنند (ص 30) ، داستان مذاكره ی منصور با مسلم بن قتیبه درباره ی محمد بن عبداللّه بن محض (ص 30) ، داستان مختار و محمد بن حنفیه (ص 31 و 32) ، داستان محمد بن عبداللّه كه دوستانش او را مهدی و دشمنانش نفس زكیه می خواندند (ص 33) ، داستان بیعت فقیه محمد بن عجلان و عذرخواهی فقهای مدینه (ص 33) ، داستان امام صادق و محمد بن عبداللّه (ص 35) ، شعر دعبل: خروج امام لامحالة واقع- یقوم علی اسم اللّه بالبركات.

12. از قرآن ظاهر می شود كه عاقبت (در سطح جهانی) با متقین است. .

13. ظهور انفجارمانند. دفتر 83 نقل ازمنتخب الاثردر حدیث جابر انصاری: ثم یقبل كالشهاب الثاقب. .

14. همان دفتر: جنگ از موجبات و مقدمات ظهور مهدی (آیا این جنگ، جنگ صالح با طالح است یا جنگ طالح با طالح؟ ) 15. دفتر 83، شماره ی 5 و 17، استدلال به آیه ییحی الارض بعد موتهاخیلی جالب است. همچنین تطبیق آیه یو النهار اذا جلّیهاكه در شماره ی 6 آن دفتر آمده است، خصوصاً با توجه به همریشگی ظلم و ظلمت. .

16. سیره ی انقلابی. حدیث شماره ی 8: سأله (ای الصادق علیه السلام) عن المهدی فقال: یصنع كما یصنع رسول اللّه، یهدم ما كان قبله كما هدم رسول اللّه الجاهلیة و یستأنف الاسلام جدیداً. ایضاً حدیث شماره ی 9. ایضاً مضمونیعبدك و لایشرك بك شیئاً [6]در دعای افتتاح ناظر به همین مطلب است. .

17. سیره ی زاهدانه. دفتر 83، شماره ی 11.

18. در ورقه های

---

، شماره ی 12 با مقدماتی ثابت كرده ایم كه جهان و دنیای بشریت به سوی بن بست می رود و علیهذا یا نابودی است و یا دست غیبی. در ورقه های

---

همین مطلب به صورت دیگری تقریر شده است، یعنی راههای دیگر بر اثر مطالعات جدیدتر در زمینه ی رفتن دنیا به طرف بن بست ذكر شده. مراجعه شود و دو بیان جمع و تلفیق شود. .

19. دفتر 83، شماره ی 15: الخصالفی حدیث تعلیم امیرالمؤمنین اصحابه فی مجلس واحد اربعمأة باب مما یصلح للمؤمن فی دینه و دنیاه: .

. . . و لو قد قام قائمنا لانزلت السماء قطرها ولاخرجت الارض نباتها [7]و لذهبت الشحناء من قلوب العباد [8]و اصطلحت السباع و البهائم [9].

20. راجع به مشخصات آن عصر، رجوع شود به ورقه های

---

ص 421 كه تلخیصی است از دفتر 83. ایضاً خود دفتر 83، شماره ی 26.

از بین رفتن شرور اخلاقی و عملی:

21. دفتر 83، شماره ی 16: . . . و یذهب الشر و یبقی الخیر(جنگ خیر و شر و استقرار حكومت بر خیر با توجه به فلسفه ی اضداد [10]و عقاید زردشتیان درباره ی غلبه ی خیر بر شر و نظریه ی قرآن راجع به پیروزی صالحان و متقیان و مؤمنان عامل به عمل صالح و مستضعفان و فرق آن با نظریه ی زردشتیان كه آنها مربوط می دانند به نظام كل عالم و سخنی سخیف است و اسلام مربوط می داند به تكامل جامعه ی بشری)و یذهب الزنا و شرب الخمر و یذهب الربا و یقبل الناس علی العبادات و الشرع و الدیانة و الصلوة فی الجماعات و تطول الاعمار و تؤدّی الامانات و تحمل(كذا)الاشجار و تتضاعف البركات. . . .

22. شماره ی 19: یبلغ سلطانه المشرق و المغرب(حكومت واحد جهانی)و تظهر له الكنوز(تسلط كامل بر منابع زمینی و یا آشتی انسان و طبیعت [11])و لایبقی فی الارض خرب الاّ یعمره(عامل آبادانی كلی نه خرابی) . .

23. شماره ی 23: عن الحسن بن علی عن ابیه علیه السلام قال: .

یبعث اللّه رجلاً فی آخر الزمان و كَلَب من الدهر و جهل من الناس یؤیده اللّه بملائكته و ینصره بآیاته و یظهره علی اهل الارض حتی یدینوا طوعاً او كرهاً یملأ الارض عدلاً و قسطاً و نوراً و برهاناً یدین له عرض البلاد و طولها لایبقی كافر الاّ آمن و لا طالح الاّ صلح و تصطلح فی ملكه السباع و تخرج الارض نبتها و تنزل السماء بركتها و تظهر له الكنوز یملك ما بین الخافقین اربعین عاماً فطوبی لمن ادرك ایامه و سمع كلامه. .

24. امام مظهر عدل و ایده آل انبیاست، نه مظهر ایده آل كهنه پرستان یا بیكارگان یا نژادپرستان یا بیماران عقده ای كه در شماره ی 27 و بعد به آنها اشاره خواهد شد. .

25. یكی از عناصر اساسی این فكر و این فلسفه، عنصر نفی و انكار و ضد تسلیمی است كه در این فلسفه نهفته است. باید توجه داشت كه همان طور كه در فلسفه ی جدید تا حدودی این مطلب روشن شده است، یك موجود متكامل تا به مرحله ی نفی و انكار نرسد و وضع حاضر خود را طرد نكند به مرحله ی اثبات و كمال نمی رسد و همان طور كه در ورقه های

---

و ورقه های

---

گفته ایم آزادی صرفاً یك مفهوم منفی محض نیست، واجد یك معنی اثباتی است و آن روح و حالت انكار و نفی و طرد است. نفی و طرد و انكار یك حالت اثباتی است. منفی، امر اثباتی است و خود نفی نیز هجوم است، نتیجه اش عدم مانع است. و از طرف دیگر ایده آل عالی و منطقی داشتن و كمال مطلوب جو بودن شرط رسیدن به حالت نفی و انكار است. انسان تخم مرغ زیر مرغ نیست كه تحت عوامل طبیعی به حالت نفی وضع موجود خود برسد. .

در فلسفه ی مهدویت، حكومتها و رژیمها كه یا ظلم مطلق اند و یا ظلم و عدل نسبی، همه طرد می شوند و به آنها به عنوان مانعی برای عدل جهانی كه باید از میان برداشته شود نظر می شود. .

26. از مطلب بالا یك نكته ی دیگر روشن می شود و آن رسالت و وظیفه ی مردم است. درست است كه عدل جهانی مانند نیروی حیاتی است و جنبه ی ماورائی دارد، ولی تا موانع رفع نشود حیات تجلی نمی كند. پس وظیفه ی مردم است مبارزه با موانع برای تسریع ظهور عدل مطلق. به عبارت دیگر تا مردم كمال جو و عدل مطلق طلبنباشند، آنهم طلبی صادق و توأم با تلاش، به آن هدف عالی ماورائی نمی رسند. .

27. در زمینه ی موعود اسلام مسائلی هست كه همه ی آنها باید مورد توجه قرار گیرد: .

الف. اینكه موعود اسلام در درجه ی اول یك ایده [12]و یك فكر و یك مرحله ی خاص از زندگی بشر است و لازم است درباره ی مشخصات آن از نظر اجتماعی بحث شود كه مثلاً آیا یك فكر و آرزوی مرتجعانه و كهنه پرستانه است، یعنی آرزوی بازگشت و رجعت جامعه به عقب است- كه غالباً بلكه همیشه در جامعه گروهی هستند كهنه پرست كه توجهشان همیشه به گذشته است- و ناشی از نارضایی از پیشرفتهای زندگی كه نمونه ی آن را غالباً در نسلهای كهنه و عقب مانده می بینیم كه گذشته در نظر آنها ایده آل است. و یا یك آرزوی كاهلانه است نظیر آنچه در مشروطیت گروهی از مردم به این صورت تبلیغ شدند كه مشروطه یعنی آنكه صبح به صبح نان سنگك و كباب فرد اعلی به در خانه ی همه كس می برند. و یا یك فكر مثلاً انتقام جویانه و ناشی از عقده های بیمارگونه است و مشخصات انتقام جویانه نسبت به فرد یا قومی در كار است و بس. تقی با نقی كینه دارد و آرزو دارد در دولت مهدی انتقام خود را در موضوع پول، مقام، عشق بگیرد. مهدی ظهور می كند تا عقده های متراكم را بگشاید و كینه های انباشته شده را تسلی بخشد و سینه های مملو از غیظ را شفا دهد. و یا یك آرزوی قومی و ملی و نژادی و ناسیونالیستی است در برخوردهای اقوام و ملل كه یك ملت آرزوی برتری دارد و چون عملاً به آن نمی رسد، به صورت یك آرزوی دور در آینده متجلی می شود [13]و از همین قبیل است آرزوی یك خانواده ی خاص، آنچنان كه كسروی گفته است. و یا فكری است برتر از این تصورات كودكانه؛ فكری است بر اساس یك فلسفه ی قابل توجه راجع به طبیعت و اجتماع و آینده ی بشریت، فارغ از آرزوهای مرتجعانه و یا جاهلانه و دلبستگیها به عادات كهنه و یا كینه جویی های فردی و شخصی و طایفگی و یا آرزوهای قومی و ملی [14]. .

این است كه ما قبل از هر چیز باید ماهیت این وعده را- قطع نظر از اینكه به وسیله ی چه شخصی اجرا می شود- تجزیه و تحلیل كنیم و كالبدشكافی نماییم. فكر و ایده نیز مانند بدن یك انسان گرچه یكپارچه و بسیط به نظر می رسد، از اجزاء و عناصر و اعضا تشكیل شده و با تشریح و تجزیه می توان آن را شناخت. بعداً خواهیم گفت كه در آیینه ی این ایده آرمانهای اصلی اسلام منعكس است و این خود وسیله ای است برای اسلام شناسی، و هم خواهیم گفت كه افراد مسلمان از مهدویت می توانند ایده الهام بگیرند. .

ب. مرحله ی دوم مربوط است به مجری یا مجریان این ایده، یعنی موعود اسلام از نظر عامل انسانی. در باب مجری باید گفت [15]از نظر شیعه و سنی مسلّم است كه لقب آن مجری، مهدی است و از اهل بیت یعنی اولاد حضرت رسول و قطعاً از اولاد حضرت زهراست. ولی از نظر ما شیعیان شخصش معین است، در سال 255 متولد و در آخرالزمان ظهور می كند. قهراً در اینجا مسائلی از قبیل اثبات وجود آن حضرت، یعنی اثبات حیات و ادامه ی عمر و اسرار طول عمر و فلسفه ی غیبت با اشكالات و استبعادات به میان می آید و ما بعداً ان شاء اللّه در این زمینه خصوصاً فلسفه ی غیبت بحث می كنیم. .

ج. مرحله ی سوم این است كه به هر حال- اعم از آنكه مانند سنّیان تولد مجری را در آخرالزمان بدانیم و یا طبق عقیده ی خودمان او را تولدیافته و حیّ غایب بدانیم- وظایف ما در عصر انتظار چیست؟ .

د. انتظار ظهور از نظر تربیتی و اجتماعی چه اثری در جامعه می گذارد؟ آیا به جامعه حیات و نشاط و امید و اعتماد می دهد یا نومیدی و افسردگی و بی اعتمادی خصوصاً نسبت به قیامها و نهضتهای اصلاحی؟ آیا انتظار ظهور مهدی انتظاری سازنده است یا بازدارنده؟ .

28. اما مشخصات [16]: .

الف. خوشبینی به آینده ی بشریت به معنی اینكه بشر در نیمه راه عمر نابود نمی شود و باقی می ماند. جامعه ی بشریت دوره ی عمر خود را كامل می كند، در نیمه راه عمر جوانمرگ نمی شود (زیرا همان طور كه در صفحه ی 376 و 377 گفتیم جامعه ی بشریت مانند یك فرد سه دوره را طی می كند: دوره ی بازی و تخیّل و اساطیری، دوره ی جوانی و خشم و شهوت و بمب و مینی ژوپ، و دوره ی عقل و تجربه و كمال و صلح و صفا و عدل و انصاف و عواطف انسانی و حقوق بشر) برخلاف آنچه امروز علمای امروز با بدبینی [17]به آینده ی جهان می نگرند [18]. .

ب. پیروزی صلاح و تقوا و عدل و انسانیت بر زر و زور و فریب، و پیروزی صالحان و متقیان بر ارباب زور و مستكبرین و بر ارباب زر و مترفین و بر دجّالها و مظاهر فریب. قبلاً در صفحه ی 378 گفتیم كه این پیروزی، پیروزی جناحی است بر جناحی كه دائماً درگیرند و مربوط است به تضادهای اجتماعی. .

ج. حكومت جهانی واحد كه در شماره های 22 و 23 این ورقه ها و در ورقه های

---

گفته ایم. (مربوط است به پیشرفت تمدن و استعداد بشر) .

د. او مأمور عمران جهان است نه تخریب. لایبقی فی الارض خرب الاّ یعمره(نمره ی 22) . (مربوط است به ایده ی خود مهدی موعود و ایده ی اسلام درباره ی عمران) . .

هـ. بلوغ بشریت به مقام خردمندی كامل. و یغبقون كأس الحكمة بعد الصبوح، یملأ الارض قسطاً و عدلاً و نوراً و برهاناً، یضع یده علی رؤوس الناس فتكمل عقولهم. . . این جهت مربوط است به كمال اخلاقی بشر، چنانكه در صفحه ی 377 گفتیم. .

و. برقراری عدل، امنیت، استفاده از همه ی مواهب و بركات و ذخایر زمین، ثروت عمومی، تقسیم مال و ثروت بالسویه، طول عمر و بهداشت كامل.

ز. پیشرفت تمدن مادی و صنعتی: .

ان قائمنا اذا قام مدّ اللّه لشیعتنا فی اسماعهم و ابصارهم حتی لایكون بینهم و بین القائم برید، یكلمهم فیسمعونه و ینظرون الیه و هو فی مكانه. .

ان المؤمن فی زمان القائم [19]و هو بالمشرق لیری اخاه الذی فی المغرب و كذا الذی فی المغرب. . . .

ح. احیای اسلام در حدی كه گفته شده: و یستأنف الاسلام جدیداً.

همه ی دستورهای اجرا نشده ی اسلام اجرا می شود. .

ط. مفاسد: زنا، شرب خمر، ربا، كینه ها و شحناها، دروغ، خیانت، دزدی، جنایت، همه از بین می رود. .

ی. ظهورش و سیره اش انقلابی است. (ر. ك: نمره ی 16) .

یا. زندگی اش زاهدانه است، خیر برای عموم است و مشقت برای یارانش. پس برای ارضاء مطامع دار و دسته ی خودش نیامده است. .

29. بهتر است مطلب، همان طوری كه اخیراً در دفتر 83 ذیل شماره ی 26 نوشته ایم، به این صورت طرح و تشریح شود: .

اولاً عنوان مطلب: نوید و آرمان اسلام.

ثانیاً آیه ی كریمه یو تمّت كلمة ربك صدقاً و عدلاً لا مبدّل لكلماته و هو السمیع العلیم. .

ثالثاً مطلب این طور عنوان شود كه مسئله ی ظهور مهدی در آخرالزمان و برقراری حكومت عدل و ایمان، یك نوید و یك آرمان اسلامی است و موعود اصلی اسلام آن آرمانهاست كه تحقق خواهد یافت و وجود مقدس امام زمان تحقق دهنده ی این آرمانهاست. یكی از طرق شناسایی آرمانهای اسلامی شناخت ماهیت و كیفیت این آرمان است، و همان طوری كه سیره ی واقع شده ی رسول خدا و ائمه ی اطهار مثلاً امیرالمؤمنین در دوره ی چهارساله ی خلافت نشان دهنده ی آرمانهای اسلامی است، سیره ی توصیف شده ی مهدی در آینده نیز معرّف آرمانهای اسلامی است كه هر مسلمانی باید برای تحقق این آرمانها كوشش كند و هر آرمان دیگری را نفی كند و تسلیم نشود و به آن قناعت نكند و بعلاوه وسیله ای است برای الهام گیری ایده و آرمان برای مسلمانان. .

پس در حقیقت تحقیق درباره ی مشخصات و ماهیت این نوید سه فایده دارد (بلكه چهار فایده) و مطلب باید از اینجا شروع شود: .

از احادیث مسلّم ما این حدیث است: من مات و لم یعرف امام زمانه مات میتة الجاهلیة. معرفت امام هر زمان اولاً به شخص است كه كیست و پسر كیست، كه این معرفت شناسنامه ای است. دوم به شخصیت و صفات و خصایل است كه معمولاً در همه ی ائمه مشترك است و شاید اختلافاتی در بعضی خصوصیات باشد، مثل حلم و شجاعت. سوم در برنامه است، زیرا هر امام به اقتضای زمان و شرایط زندگیش و جبهه و جبهه هایی كه در برابرش از نظر اسلامی گشوده است وظیفه و برنامه ای دارد. مسلماً برنامه و جبهه ی امام حسین با برنامه و جبهه ی امام صادق نمی توانسته یكی باشد و برای یك مأموم وپیرو علاوه بر معرفت شناسنامه ای و معرفت به اصطلاح بیوگرافیك، معرفت برنامه لازم است. برای ما در عصر غیبت در شناخت امام زمان، شناخت برنامه ی ایشان و مأموریت خاص و وظیفه ی ایشان ضروری است. .

پس اولین فایده، معرفت امام زمان خود ماست و دومین فایده پی بردن به ارزش آرمان مورد ایمان و در حقیقت شناخت خودمان، و سوم اسلام شناسی، چهارم ایده گیری. اولاً خود این نوید را كاملاً می شناساند كه مترقی است یا منحط؟ آیا از یك روحیه ی ارتجاعی و یا روحیه ی انتقامجو و كینه توز و یا نژادپرست و یا تنبل- كه به انتظار این هستند كار نكنند و زمین خود به خود ارزاقش را در اختیار آنها قرار دهد [20]- ناشی شده و یا یك ایده ی عالی مترقی انسانی است؟ و ثانیاً راه بسیار معتبری است برای شناخت آرمانهای اسلام و بینشهای اسلامی و برای اسلام شناسی، چون بدون شك حضرت حجت دین و شریعت جدیدی نمی آورد بلكه دو كار می كند: یكی بدعت زدایی و مبارزه با آنچه بر اسلام از برگ و سازها بسته اند كه به قول شاعر: كار دیگر اینكه آنچه در گذشته از هدفهای اسلامی به واسطه ی آماده نبودن شرایط اجرا نشده (آنچنان كه علی نتوانست با صلوة تراویح مبارزه كند) به وسیله ی ایشان اجرا می شود. به اصطلاح فقها بسیاری از احكام اسلامی از مرحله ی حكم انشائی به مرحله ی حكم فعلی نرسیده و بعدها خواهد رسید. ثالثاً وسیله ی بسیار خوبی است برای نسلهای عصر ما كه از این جریان ایده بگیرند، وسیله ی بسیار مناسبی برای ایده گیری است، الهام بخش بسیار مناسبی است برای جوان امروز، جهت حركت اسلامی را به سوی انتظار بزرگ نشان می دهد، و این است فایده ای كه نسل امروز از طرح این مسئله می برد. .

به هر حال مشخصات خاص این نوید، معیار و زاویه ی دیدی است برای شناخت اسلام. از لابلای اینها می توان بهتر مكتب اسلام را شناخت و بلكه بهترین وسیله ی شناخت اسلام است، زیرا اسلام تنها در این دوره است كه همه ی موانع را پشت سر گذاشته است و به اصطلاح در این دوره است كه اسلام به اطلاق و مقام مطلق خود رسیده است كه: حتی لایستخفی شی ء من الحق مخافة احد من الخلق. .

این نوید دارای اركان و عناصر مختلفی است كه برخی فلسفی و جهانی است و جزئی از جهان بینی اسلام است، برخی فرهنگی و آموزشی و پرورشی است، برخی سیاسی است، برخی اقتصادی است، برخی اجتماعی است و برخی انسانی و برخی مشترك مثلاً انسانی- طبیعی است. .

راجع به آینده ی بشریت باید گفت كه برخلاف نظریه ی بدبینان، فنای بشریت یك جبر و ضرورت نیست. درباره ی برقراری صلح و صفا و امنیت باید گفت كه برخلاف زعم برخی جنگ و تنازع در میان بشر یك ضرورت و لازمه ی حیات نیست، بلكه جنگ بر ضد فطرت است.

آنچه فطری است دفاع است. آیه یو لو لا دفع اللّه الناس بعضهم ببعض لفسدت الارض. . . یا: لهدمت صوامع و بیع. . . - برخلاف نظر امثال فرید وجدی در ماده ی «سلم» دایرة المعارف- نمی خواهد بگوید جنگ و ستیز انسانها یك ضرورت و یك سنت لایتغیر است، می خواهد بگوید دفاع از خود و از جامعه و از تمدن یك ضرورت فطری است.

لهذا آیات جهاد قرآن با این جمله ها آغاز شده: ان اللّه یدافع عن الذین امنوا. . . اذن للذین یقاتلون بأنهم ظلموا. . . در جای دیگر: و قاتلوا فی سبیل اللّه الذین یقاتلونكم و لاتعتدوا ان اللّه لایحب المعتدین. پس درندگی، طبیعت اصلی نیست و تعاونها معلول تنازعها و احساس خطرها از ناحیه ی دشمن مشتركِ خطرناك تر نیست آنچنان كه داروینیسم مدعی است، بلكه تعاون و احسان و كمك، فطریِ بشر است و این نوعیاومانیسم اسلامی است [21]. درباره ی اصل سازگاری با طبیعت باید گفت كه واقعاً طبیعت مادر انسان است [22]، نوعی رابطه ی معنوی بین انسان و طبیعت هست، صلاح انسان موجب رحمت طبیعت می شود.

در آن حال، طبیعت مانند مادری شیرده است كه تماس دست فرزند و لب فرزند با پستان او موجب رگ كردن و پرشدن و ریزش پستان مادر می شود، برخلاف حالت نارضایی كه شیر خود را به اصطلاح بالا می دهد. و اساساً رابطه ی طبیعت و انسان كه گاهی تیره و خشم آلود و گاهی صاف و مهرآمیز [است ] از اصول معارف قرآن است. قرآن در مورد روابط تیره و خشم آلود طبیعت با انسان است كه از: فمنهم من ارسلنا علیه حاصباً و منهم من اخذته الصیحة و منهم من خسفنا به الارض و امثال اینها دم می زند. .

در مورد پیروزی صلاح و تقوا بر زور و زر و فریب باید گفت برخلاف زعم بعضی ظلم و دروغ و تبعیض و فریب لازمه ی لاینفك سیاست عالم نیست، آنچنان كه برخی به این دلیل حكومت علی علیه السلام را محكوم می كنند و می گویند با صلاح و تقوا و درستی كارها رو به راه نمی شود، دروغ و تقلب و ستم و اجحاف لازمه ی بقاست و مشروع است آنچنان كه در روش سیاستمداران امروز هست. در حقیقت باید گفت این اصلِ انتخاب صالح است- نه انتخاب اصلح- كه مفهوم نسبیت دارد. .

عنصر فلسفی [این نوید] عبارت است از دید خوشبینانه و امیدوارانه به دوام و بقای بشریت به حكم: ان اللّه یحی الارض بعد موتهاو به حكم: و النهار اذا جلّیها، و نفی دیدهای بدبینانه و مأیوسانه به آینده ی بشریت امثال راسل، همچنین است اصل زندگی مقرون به صلح و صفا و اخوت و محبت و تعاون و از بین رفتن درنده خویی ها كه: و یذهب الشر و یبقی الخیر(البته در جهان انسانها، نه در كل جهان كه فكر زردشتی است) و این برضد فلسفه ی تنازع بقاست كه اصل لاینفك در ذی حیات ها تلقی شده است. و از این قبیل است اصل سازگاری انسان و طبیعت كه با تعبیر «و تخرج الارض افلاذ كبدها» در حدیث و به صورت «و اخرجت الارض اثقالها» و یا «و لو ان اهل القری امنوا و اتقوا لفتحنا علیهم بركات من السماء و الارض» [در قرآن ] بیان شده است. و از این قبیل است پیروزی نهایی صلاح و تقوا بر زر و زور و فریب، و انتخاب اصلح به معنی انتخاب پاكتر نه انتخاب اقوی . .

عنصر انسانی یا فرهنگی و آموزش و پرورشی عبارت است از حكومت علی الاطلاق عقل و حكمت و معرفت و تجارب بر انسان و محكوم شدن و انقیاد خشم و شهوت، كه این نیز یك ایده ی اسلامی است [23]. و همچنین منسوخ شدن عملی زنا، شرب خمر، ربا، دروغ، غیبت و غیره عنصر تربیتی این ایده است، چون همه ی اینها ناشی از ناهمواریهای اجتماع از یك طرف و نبودن تربیت صحیح از طرف دیگر است. .

عنصر سیاسی: تشكیل حكومت جهانی واحد و سقوط مرزها و حدود و ثغور و درآمدن بشریت به صورت یك خانواده (و شاید یك زبان نیز [24]) ، جنسیتها و ملیتها همه از بین می رود، من ایرانی و تو عراقی و او مصری و او فرانسوی از روی زمین برچیده می شود. .

عنصر اقتصادی(و یقسم المال صحاحاً): تقسیم عادلانه و بالسویه ی ثروت و اینكه اساساً فقیری در روی زمین نباشد: لایبقی موضع صدقة [25]. هدف اسلام این است كه فقر ریشه كن شود، نه فقر باشد و اغنیا آنها را سیر كنند. .

راجع به عنصر اقتصادی باید گفت كه از نظر اسلام نیز اختلاف ثروت یك امر ضروری نیست تا چه رسد به اینكه وجود فقر و فقیر یك امر ضروری باشد. هدف اصلی اسلام دو چیز است: یكی ریشه كن كردن فقر و دیگری برابری مردم در استفاده از مواهب خلقت، و اصل «والذین فی اموالهم حق معلوم. للسائل و المحروم» اصل ثانوی است. چیزی كه هست اسلام طرفدار این اصل نیست كه كار به قدر طاقت و خرج به قدر احتیاج، یعنی لزوماً هركسی كار كند و نتیجه ی كارش در یك صندوق مشترك ریخته شود و بعد همه علی السویه به قدر احتیاج استفاده كنند. از نظر اسلام كار به قدر طاقت و محصول كار هركس به خود او تعلق دارد و جامعه نمی تواند كسی را كه از طریق مشروع كسب ثروت كند از محصول كار خود محروم سازد مگر حاكم به حكم: «النبی اولی بالمؤمنین من انفسهم» . ولی همان طوری كه امثال غزالی گفته اند هدف اصلی اسلام این است كه مردم از نظر رشد فكری و عاطفی و ایمانی به حدی برسند كه من و تو از میان برود و جیبها عملاً یكی شود. در حدیث هم هست كه ایمانها آنگاه كامل است كه انسان برای برادر مؤمن مانند خود حق استفاده از ثروت خود قائل شود [26]. علیهذا طبق این تز، هم تساوی است و هم آزادی و استقلال، هم تساوی اجتماعی است و هم فردیت و اندیویدوالیسم [27]. در تعبیر حدیث آمده است كهیرضی عنه ساكن السماء و ساكن الارضكه نكته ی مهمی دارد و تز جمع دنیا و آخرت در اسلام را بیان می كند و بعد از جمله ییقسم المال بالسویةمی فرماید: و یملأ اللّه قلوب امة محمّد غنی. این جمله روشن می كند كه این تقسیم بالسویه بر اساس جبر و تحمیل قانون نیست و اشتراك جبری قانونی نیست، بلكه اشتراك در سطح عالی اخلاقی است. این حدیث، شبه معجزه است. .

عنصر اجتماعی: برقراری عدل كامل، نفی هرگونه ظلم و تبعیض، نه صرفاً از جنبه ی اقتصادی بلكه از جنبه ی سیاسی و امتیازات غیر مالی مثلاً اداری كه یكی دیگر از ایده های اسلام است. پیغمبر اكرم تبعیض را حتی در نگاه محكوم كرده بود: كان رسول اللّه یقسم لحظاته بین اصحابه. همچنین تبعیض در مقام قضا، همچنین تبعیض در كار و بیكاری، همچنین است عمومی بودن و عدم تعلق به گروه خاص. .

ایضاً عنصر اجتماعی [28]: عمران نه خراب. لایبقی فی الارض خرب الاّ یعمره. این نیز یك ایده ی اسلامی است: هو انشأكم من الارض و استعمركم فیها. امیرالمؤمنین در فرمان مالك اشتر می نویسد كه او مأموریت دارد برای عمران بلاد مسلمین. مسئله ی اینكه «علیّ ما وضع لبنة علی لبنة» مربوط است به شخص خودش و استفاده به نفع خودش. .

و اما جنبه ی انسانی: بهداشت و طول عمر. .

و اما جنبه ی تمدن صنعتی: اینكه نظام، نظام از بین رفتن فاصله هاست و تسلط بر ماده و طبیعت است. این بحث را تحت عنوان «عمران دنیا» نیز می توان وارد دانست.

---