1. انبیا برای چه آمدند؟ برای اینكه از طرف حق، دین حق را بیاورند. دین مشتمل بر چیست؟ مشتمل است بر تعریف مبدأ عالم و عبادت او و تعریف نفس انسانی و تهذیب او. این دو تعریف و شناساندن سبب می شود كه طرز تفكر انسان را عوض كند و قوانین اجتماعی عادلانه ای كه آنها می آورند ضمانت اجرایی داشته باشد [1]؟ قوانین عادلانه ی آنها شامل مصالح كلی است نه مصالح جزئی. مصالح جزئی، فرعی و تبعی و اجتهادی است. .

در باب معرفت حق و معرفت نفس كه چیزی نیست كه در زمانهای مختلف تغییر كند. برسیم و برویم سراغ قوانین. اما قوانین، شك نیست كه در زندگی بشر چه از نظر فردی و چه از نظر اجتماعی جنبه های متغیر هست و باید تغییر كند. انبیا نیامدند كه دنیا را ساكت و جامد نگه دارند، به صورت موزه ی اشیاء باستانی درآورند. انبیا نیامدند كه قوانین موضوعه ی صددرصد موضوعه بیاورند. آنها مبیّن قوانین فطریه اند. .

مثلاً انبیا نیامدند كه نرخها را تثبیت كنند كه مثلاً گفته باشند نرخ سیب حتماً باید كیلویی فلان قدر باشد، گلابی چقدر، گندم و جو چقدر. حتی نگفتند كه غذای شما همیشه چه باشد، غذاتان همیشه پلو باشد یا آبگوشت یا نان و ماست. آنها گفتند گوشت خوك نخورید، مشروب نیاشامید، مال یكدیگر را هم نخورید. آنها در ملبوسات فقط گفتند مرد لباس حریر و ابریشم نپوشد، چرا؟ مرد لباس زن نپوشد و زن لباس مرد، دو نوع لباس مجزا باشد، [شما مردان ] طلا و ابریشم نپوشید، طلا را مرد زینت قرار ندهد، این زینت و آن زینت متناسب زن است (مگر اینكه همجنس بازی را مثل انگلیسها مشروع بدانید و بالتبع طلا و حریر را هم جایز بدانید) . .

در مسكونات، هیچ نقطه ای نیست كه سكونت در آنجا بالذات حرام باشد. آری بالعرض حرام است. سكونت و اقامت دردار الكفر حرام است. .

در مسموعات غنای مطرب، در مبصرات نگاه شهوت انگیز به نامحرم، در ملموسات لمس بلاواسطه ی نامحرم [حرام است. ] .

در مركوبات، هیچ مركوبی نیست كه صلاحیت مركوبیت داشته باشد و حرام باشد. .

مثالهای جزئی: دولت تصویب كرد كه از فلان كشور گندم بخریم و به فلان كشور گندم بفروشیم، امسال فلان كشت تشویق بشود و فلان كشت (مثلاً تریاك) قدغن بشود. .

2. وجود امام برای رفع اختلافات عمدی و هوای نفسی است، یعنی به عنوان مرجع حل اختلافات است و لهذا «الامام یؤتی و لایأتی» است. تبلیغ و دعوت به اسلام و امر به معروف شأن امام بما هو امام نیست، شأن امام بما هو احد من العلماء یا من المؤمنین است. .

3. مسئله ی بردگی منسوخیت نیست. .

4. مسئله ی ربا در شریعت موسی به واسطه ی این بود كه سرمایه داری تازه تأسیس شده بود.

قوانین ثابت:

5. نسخ و تغییرها برای این نیست كه علم بشر زیاد شده وصنعت پیشرفت كرده و علم و صنعت هر روز در حال پیشرفت است. آنچه اسلام می خواهد تكالیف مشترك عالم و جاهل، متمدن و غیر متمدن است. شما مثالی بیاورید كه دین روی یك مسئله ی خاصی پافشاری كرده باشد كه با پیشرفت علم و صنعت سازگار نیست. .

علت نسخ و تبدلها پیشرفت علم نیست به این معنی كه علم وصنعت تكلیف را عوض كند، بلكه یكی این است كه مردم به واسطه ی عدم استعداد درك دستورهای كلی ثابت ناچار باید به آنها دستورهای جزئی و موقت داد كه نسخ می شود. .

دیگر اینكه بعضی دستورها مثل ربا موضوعش موجود نیست كه حكم او گفته شود، و تحت اصل كلی هم نمی توان گفت. .

دیگر اینكه قدرت اجتهاد در كار نبود كه بتوانند با درك روح احكام، آنها را با زمان تطبیق دهند. .

6. راجع به نبوتهای غیر تشریعی در واقع باید گفت آنها مأمور دعوت و ابلاغ آثار محوشده بودند [2]و ضمناً در حكم مجتهدین بودند، هركدام در هر محیطی یك موضوع بالخصوص را تبلیغ می كرد: شعیب راجع به تطفیف یقه پاره می كرد، لوط راجع به عمل همجنس بازی، صالح راجع به وضع خاص دنیاپرستی قوم خود كه مصانع و كارگاهها. . . وقتی كه نقش می كردند، جبار بودند. .

7. ادوار تاریخ از نظر قرآن- آیه ی 213 بقره.

8. پیدایش اختلاف، لزوم تشریع شریعت و قانون عادله. قبلاً نبوت بوده و عبادات بوده ولی قانون اجتماعی و تشریع نبوده. آدم مشرّع نبود، نوح مشرّع بود. از نظر قرآن ابتدای دوره ی اختلاف طبقاتی دوره ی نوح است. .

چرا اختلاف نبود؟ چون ذخیره و مالكیت خصوصی وجود نداشت. .

انسان بالفطره اجتماعی است و بالفطره اختلاف پیدا می كند. .

دینهای بعد از نوح ضمناً اختلافات دینی را نیز رفع می كردند. .

محال است كه غیر دین و نبوت بتواند صلح و سازش واقعی ایجاد كند. .

9. تمثیل لطیف به ادوار تكامل فرضیه ی سوسیالیستها (نمره ی 16 یادداشتها) تشبیه لطیف پیامبران جزئی به مسئله گو و پیامبر كلی به قاعده گو:

10. پیغمبران سلف حكم مسئله گو را برای مردم داشتند كه جزئی جزئی باید به مردم بگوید، مثلاً ماهوت پوشیدن چه حكمی دارد؟ دكمه ی صدف چطور؟ فاستونی منچستر چطور؟ اگر می توانستند اصل كلی لباس مشكوك را دریابند اینقدر معطل نمی شدند. بسیاری از مسائل رساله ها مكررات است، به صورت مسائل متعدد است اما در واقع یك مسئله بیش نیست: اگر لباس نجس شسته شود. . . لباس. . .

باز در باب اگر مكانی معلوم نباشد. . . در باب آب وضو و غسل، در باب قبله و غیره. همه ی اینها حكم شبهه ی محصوره است در مظاهر مختلف.

مثال خوبی از وحدت روح تعلیمات انبیا و اختلاف در مظاهر: مهر و ربا:

11. مثال خوبی هست مسئله ی اینكه مهر، مزدوری داماد برای پدر عروس باشد كه در قرآن آمده است. .

به عقیده ی ما روح این حكم با حكم اصلی مختلف نیست. در آن زمانها پول نبوده و پدر جهیز هم می داده. پدر از آن راه برای دختر جهیز تهیه می كرده است. مثل رباست. .

12. شرایع سابقه صورت جزئی شده و تطبیق به زمان داده شده و حكم موقت از حكم كلی استخراج شده ی همین شریعت اند. .

13. دوره ی خاتمیت دوره ی بلوغ و مسئولیت و استقلال بشر است.

حتی عذاب این دوره با دوره های پیشین فرق می كند.

ایدئولوژی اسلامی:

14. ما باید ببینیم آیا اسلام در این عصر نیز می تواند به عنوان یك ایدئولوژی و یك هدف عقیده ای برای بشر امروز عرض اندام كند یا خیر؟ مسلماً بعضی هدفها فقط برای مدت معینی می تواند هدف باشد و بشر را به حركت آورد، مثل ملی شدن نفت در كشور ما در چند سال پیش كه به صورت یك هدف عمومی درآمده بود یا استقلال كشمیر برای مردم كشمیر یا آزادی فلسطین برای اعراب، ملی شدن صنایع یا تقسیم اراضی برای بعضی احزاب. هدفهای احزاب یك مملكت همه مربوط است به مشكلات موجود آن ملت كه با رفع آنها خود به خود موضوع منتفی می شود. .

اكنون ببینیم آیا اسلام می تواند در این عصر به عنوان یكایدئولوژی عرض اندام كند؟ مسلماً اگر هدف اسلام معبود نبودن بتهای هبل و لات و عزّی بود یك هدف موقتی بود، اما «قل تعالوا الی كلمة سواء بیننا و بینكم» یك هدف و ایدئولوژی است كه در همه ی زمانها زنده است. به قول آقای بهشتی در جزوه ی «اسلام، مكتب مبارزه» ، شماره ی 1:

مشخصات اسلام به عنوان یك ایدئولوژی:

تفكر، پیروی از علم، عبادت بودن كار و معاش، تعاون، مبارزه در راه حق:

جوانان ما در زندگی شخصی و اجتماعی خود به یك تكیه گاه روحی نیاز فراوان دارند، تكیه گاهی كه بتوانند براساس آن، هدف، خط مشی و شیوه ی روشن و سعادت بخشی برای خود انتخاب كنند و در برخورد با مسائل ساده و پیچیده ی زندگی آینده ی خود از هرگونه تزلزل و ابهام و سرگردانی محفوظ بمانند.

عده ی قابل توجهی از جوانان تحصیلكرده این تكیه گاه را در دین اسلام جستجو می كنند. اینها می خواهند اسلام راهنمای آنها در همه ی شئون زندگی باشد. باید به این خواسته ی پرارج آنها.

پاسخ داد. . . .

دینی كه آیات كتاب الهی و كلمات پیغمبر اكرم و جانشینان گرامی او همواره به تدبر و تفكر دعوت می كند؛ دینی كه همه را به پیروی از حقایق قطعی و اثبات شده ی علمی می خواند و از پیروی هر نوع وهم و گمان و پندار خرافی و بی اساس برحذر می دارد؛ دینی كه میدان كار و زندگی را یكی از ارزنده ترین میدانهای عبادت پروردگار می شمرد و مرد و زن و پیر و جوان را به شادابی و نشاط و كار و كوشش دعوت می كند و هر نوع افسردگی و پژمردگی، بیكاری و بیگارگی، تنبلی و تن آسایی را نكوهش می كند؛ دینی كه همه كس را به شركت در میدانهای فعالیت اجتماعی برمی انگیزد و هرگونه تكروی ناشی از ترس و ضعف و زبونی یا خودخواهی و خودپسندی را مذموم می شمرد؛ دینی كه مبارزه در راه حق و عدالت را زنده ترین نمودار كمال و فضیلت و ایمان می شناسد، چنین دینی بحق دینجوانان است. .

15. اسلام در حقیقت جلو راههایی چراغ قرمز و جلو راههایی چراغ سبز گذاشته، قسمتهای عبور ممنوع و ورود ممنوع دارد، قسمتهای دعوت و تبلیغ به ورود دارد و ترغیب می كند به ورود در آنها. [منكران ] باید بگویند در كجا خطا و اشتباهی هست. .

---