در درس پیش گفتیم اندك مطالعه در وضع عمل حج به ما می فهماند كه منظور مقدس شارع اسلام [از] تشریع حج این بوده كه مسلمانان به یكدیگر نزدیكتر شوند و وسیله ای به وجود آید كه مسلمانان اقطار عالم خواه ناخواه یكدیگر را در یك نقطه ملاقات كنند و پیوندشان محكمتر گردد.

ممكن است بعضی افراد گمان كنند اینها فرضیاتی است كه ما از پیش خود می سازیم و می بافیم، شارع اسلام چنین منظورهایی نداشته است. از این رو لازم است نصوص اسلامی را ذكر كنیم تا معلوم شود اینها مطالبی است كه خود اسلام در هزارو چهارصد سال پیش گفته است.

1. پیغمبراكرم صلی الله علیه و آله جمله های معروفی دارد كه در زمینه ی وحدتو تساوی مسلمانان و الغاء امتیازات ایراد فرموده است به این مضمون:

ایهاالناس ان ربكم واحد و اباكم واحد، كلكم لآدم و آدم من تراب، ان اكرمكم عنداللّه اتقیكم، ولیس لعربی علی عجمی فضل الاّ بالتقوی [1].

یعنی همانا پروردگار شما یكی است، پدر شما یكی است، همه ی شما فرزند آدم هستید و آدم از خاك است، گرامی ترین شما نزد خداوند باتقواترین شماست، عرب را بر عجم فضیلت نیست مگر به وسیله ی تقوا.

این جمله ها را كه صلای وحدت و ندای یگانگی و بهم بستگی است، در كجا و در چه زمانی و در چه موقعیتی ایراد فرمود؟ در سرزمین مكه و منا و عرفات، درحین انجام عمل حج، در آخرین حج خود كه به حجة الوداع معروف است.

چرا اینجا را برای این اعلام انتخاب فرمود؟ برای اینكه تا دامنه ی قیامت كه مراسم حج بپاست، مردم بیایند و به یاد توصیه های پیغمبر بزرگوارشان بیفتند و متنبه گردند و راه تفرق نپویند، دست یكدیگر را در اینجا به عنوان دوستی و برادری بفشارند، موانع را از میان ببرند، قراردادها و پیمانها و مبادله های معنوی و مادی با هم برقرار كنند.

این كه مسلمانان به صورت ظاهر در مكه اجتماع كنند و دلهاشان نسبت به یكدیگر پر از كینه و عداوت باشد، مصداق كلام خدای متعال باشند: تحسبهم جمیعاً و قلوبهم شتی [2](می پنداری آنها با هم اند و حال آنكه دلهاشان پراكنده است) و مصداق كلام علی علیه السلام بوده باشند: ایهاالناس المجتمعة ابدانهم المختلفة اهوائهم [3](ای مردمی كه بدنهاشان در یك جا جمع شده اما خواسته ها و آرزوها و هدفهاشان از هم جداست) ، این گونه اجتماعی منظور اسلام نیست، حج برای چنین اجتماعی نیست، خداوند به چنین اجتماعی به نظر رحمت نمی نگرد.

2. امام صادق علیه السلام در حدیث معروفی كه در كتب حدیث ضبط شده و مفصل است می فرماید: «فجعل فیهم الاجتماع من الشرق و الغرب لیتعارفوا» یعنی خداوند مقرر كرد كه از شرق و غرب عالم آنجا جمع شوند برای اینكه یكدیگر را بشناسند.

یكی از كارهای پسندیده ای كه در دنیای امروز معمول است این است كه افرادی كه در یك محفل و یا كنگره برای اولین بار با هم آشنا می شوند كارتهای خود را مبادله می كنند، اسم و آدرس یكدیگر را یاد می گیرند. این كار وسیله می شود كه بعدها با هم نامه مبادله كنند، از كارهای یكدیگر آگاه شوند، آثار و تألیفات خود یا آثار و تألیفات مورد علاقه ی خود را برای یكدیگر بفرستند. بدیهی است كه این كارها پیوندها را محكم می كند.

اكنون می بینیم اسلام در چهارده قرن پیش این زمینه را به وجود آورده است و توصیه كرده است كه از اجتماع عظیم حج برای این منظور باید استفاده بشود. امام صادق فرمود: اسلام چنین اجتماعی را مقرر كرده است تا از شرق و غرب عالم جمع شوند و با یكدیگر در آنجا آشنا و دوست بشوند.

لازم است هركدام از ما كارتهای معرفی از خود چاپ كنیم و به چند زبان- كه یكی از آنها زبان عربی است- آدرس و شغل خود را بنویسیم، در مواقع متعددی كه با افرادی از كشورهای دیگر برخورد می كنیم كارت خودمان را به آنها بدهیم و از آنها كارت بگیریم و این را وسیله ی آشنایی قرار داده بعدها نامه مبادله كنیم، كتاب مبادله كنیم، آنها را از اوضاع دینی كشور خود آگاه كنیم و از اوضاع دینی و احوال مسلمانان كشور آنها باخبر شویم، از تحولات و نهضتهایی كه له یا علیه اسلام می شود آگاه بشویم، با تحولات و نهضتهای سودمند اسلامی هماهنگی كنیم.

3. علی علیه السلام در كلمات خود ضمن بیان فلسفه ی پاره ای از مقررات اسلامی، درباره ی حج می فرماید: والحج تقویة للدین(یاتقربة للدین) [4]یعنی فلسفه ی حج تقویت دین است (یا فلسفه ی حج نزدیك كردن پیروان دین است) . به هر حال منظور یكی است. اگر مفهوم كلام این باشد كه فلسفه ی حج تقویت دین است، منظور این است كه با اجتماع حج روابط مسلمانان محكمتر می شود و ایمان مسلمانان نیرومندتر می گردد و به این وسیله اسلام نیرومندتر می گردد. اگر مفهوم كلام این باشد كه فلسفه ی حج نزدیك كردن دین است، باز واضح است كه منظور نزدیك شدن دلهای مسلمانان است و نتیجه تقویت و نیرومندی اسلام است.

4. از سخنان آن حضرت است: جعله سبحانه و تعالی للاسلام عَلَماً [5]یعنی خداوند كعبه را پرچم اسلام قرار داده است.

از قدیم معمول بوده است كه گروههایی كه با یكدیگر به جنگ می پرداخته اند هركدام پرچم مخصوص به خود داشته اند و در زیر آن گرد می آمده اند. پرچم رمز بقا و استقلال و مقاومت آنها به شمار می آمده است. برافراشته بودن آن دلیل حیات جمعی آنها بوده است و افتادن و خوابیدن آن علامت شكست آنها بوده است. دلیر و دلاورترین آنها نامزد به دست گرفتن پرچم بوده است، گردان و دلاوران دور او را می گرفتند كه برافراشته بماند. برعكس، دشمن كوشش می كرد كه پرچم را بخواباند. پرچم، مقدس و محترم بود.

امروز نیز پرچم رمز استقلال و وحدت و شخصیت مستقل ملتها و كشورهاست. هر كشوری از خود پرچم و علامتی دارد و آن را مقدس می شمارد و احیاناً به آن سوگند می خورد.

امیرالمؤمنین می فرماید: «كعبه پرچم اسلام است» یعنی همان طوری كه پرچمها رمز اتحاد و یگانگی جمعیتها و نشانه ی همبستگی آنهاست و برپا بودن آن علامت حیات آنهاست، كعبه برای اسلام اینچنین است. در حدیث دیگری وارد شده: «لایزال الدین قائماً ما قامت الكعبة» مادام كه كعبه بپاست اسلام بپاست، یعنی مادام كه حج زنده و باقی است اسلام زنده و باقی است. كعبه پرچم مقدس اسلام است، رمز وحدت و استقلال مسلمین است.

از اینجا می توانیم بفهمیم كه منظور اسلام این نبوده كه مردم ندانسته و نفهمیده بروند به مكه و فقط یك سلسله مناسك كه برای خود آنها نامفهوم است بجا آورند. منظور اصلی این است كه تحت لوای كعبه یعنی همان خانه ای كه اولین بار در میان بشر برای پرستش خدای یگانه بنا شد، به صورت یك قوم واحد و ملت واحد و هم عزم و هم رزم گرد آیند. شعار اصلی و اساسی اسلام «توحید» است. كعبه خانه ی توحید است. قرآن كریم می فرماید: «ان اول بیت وضع للناس للذی ببكة مباركاً» یعنی اولین خانه ای كه برای مردم نهاده شد همان است كه در سرزمین مكه است.

تمرین:

1. پیغمبر اكرم در حجة الوداع چه گفت؟ 2. چگونه در ضمن مراسم حج مسلمانان باید با یكدیگر وسیله ی آشنایی و دوستی فراهم كنند؟ 3. معنی پرچم بودن كعبه برای اسلام چیست؟

---