1. آزادی و حیثیت انسان. اختلاف ما و آنها در این است كه ما می گوییم لازمه ی احترام ذاتی انسان احترام تفكر اوست نه احترام عقیده ی او كه بسا هست. . . [1]برای شأن انسان است.

2. عقاید غالباً انتخاب نیست، بلكه تأثر از محیط است. فرضاً انتخاب هم باشد، ملاك احترام نیست. ملاك احترام، حیثیت ذاتی انسان و استعدادهای تكاملی اوست.

3. مقایسه ی كوروش با ابراهیم و موسی و حضرت رسول 4. موارد آزادی خواست و انتخاب:

الف. مسائل شخصی و سلیقه ای ب. مسائل غیرقابل اختیار مثل تربیت عالی و دوستی و غیره ج. مسائلی كه رشد اجتماعی فرع بر آزادی است، مثل انتخاب وكیل د. مواردی كه مرجّحی برای تحمیل عقیده ی فردی بر فرد دیگر نیست 5. دو نوع جهاد: جهاد تدافعی و جهاد آزادی بخش 6. اسلام طرفدار آزادی اعتقاد دینی است نه از جهت آنكه لازمه ی احترام انسان احترام به هر چیزی است كه پذیرفته، آنهم به هر شكل كه پذیرفته و نه از آن جهت كه دین امر سلیقه ای و شخصی است و نه از آن جهت كه مرجّحی برای تحمیل عقیده ی فردی بر فردی دیگر نیست.

7. مقایسه ی عقیده ی غلط با پول تقلبی. اینكه بت را باید شكست همچنان است كه پول قلب را باید از میان برد.

8. مسأله ی اینكه اصول دین تقلیدی نیست بلكه تحقیقی است و به طریق اولی اجباری نیست 9. مقایسه ی اسلام و مسیحیت و تفتیش عقاید و نظر اسلام در تساهل در این جهت 10. آزادی فكر شرط ترقی و تجلی افكار است. برخورد عقاید و اختلاف عقاید لازم و ضروری است (رجوع شود به كتاب آزادی و حیثیت انسانی، صفحه ی 49) .

11. از نظر اسلام تكیه گاه اعتقادی رژیمهای فاسد را باید خراب كرد (ر. ك: شماره ی 19) .

12. آزادی عقاید و مذاهب در قلمرو اسلام در دوره ی هارون ومأمون 13. مسأله ی تعصب و تساهل و آزادی عقیده و اینكه تساهل از شرایط پیدایش تمدن است 14. داستان یكی از مهوّده ی عرب با علی علیه السلام: ایها المدعی ما لایعلم و المقلد ما لایفهم انا السائل فاجب. آن حضرت پس از مشاهده ی ناراحتی اصحاب فرمود: دعوه و لاتعجلوه فان الطیش لاتقوم به حجج اللّه و لا به تظهر براهین اللّه. ثم التفت الی الرجل و قال له: سل بكل لسانك و ما فی جوانحك فانی اجیبك. . . 15. آزادی بیان از شؤون آزادی فكر است.

16. اسلام مرتد را خصوصاً مرتد فطری را جایزالقتل می داند.

چگونه این مطلب با آزادی عقیده سازگار است؟ این ظاهراً از شؤون حكومت اسلامی است، یعنی از آن جهت است كه اسلام یك حكومت است و اجتماع به نوبه ی خود مصالحی دارد. آنجا كه حكومت اسلامی نیست چنین حكمی هم نیست.

17. در اعلامیه ی جهانی حقوق بشر مطرح شده كه آموزش ابتدایی می تواند اجباری باشد. در مورد آموزش نهایی چون عملی نیست، گفته نشده است.

18. آزادی عقیده شامل آزادی در تغییر مذهب و در ارتداد هست، شامل آزادی در تبلیغ عقیده ی دینی هم هست، شامل آزادی در انجام مراسم دینی هم هست.

19. آیا جهادی به عنوان مبارزه با خرافات می تواند وجود داشته باشد یا نه؟ اگر می تواند، آیا حتماً باید براساس منطق باشد یا به هر وسیله ای باید متوسل شد؟ خصوصاً باتوجه به اینكه غالباً خرافات تكیه گاه اعتقادی رژیمها و نظامهای فاسد است (ر. ك:

شماره ی 11) 20. می گویند بشر باید آزاد باشد تا با نیروی انتخاب خودشحقیقت را بپذیرد ولی آیا با به حال خود گذاردن، این رشد بهتر میسر می شود و یا با قدری [] كردن؟ 21. نظریه ی ما این است كه اگر فكری و ایدئولوژی ای بر صلاح انسانیت بود فی حدذاته در مقام ثبوت باید تا حدی كه ممكن است و به هر وسیله كه ممكن است در مستقر كردن او كوشید و اینكه در اسلام اكراه در دین نیست و یا باید اصول دین را با تحقیق انتخاب كرد نه از آن جهت است كه به آزادی نباید لطمه ای وارد شود، بل از آن جهت كه ایمان حقیقتی است غیرقابل اجبار.

22. اینكه فردی از بشر حق ندارد آنچه را خود حق می داند بر دیگران تحمیل كند، از آن جهت است كه افراد جایزالخطا هستند، برخلاف آنچه از طریق وحی رسیده است. علیهذا از نظر خود منطق وحی مسأله ی اجبار قابل ایراد نیست. ایراد در این است كه آیا وحی است یا نه؟ 23. چند مسأله ی دیگر:

الف. ارتداد و تغییر عقیده كه اسلام آن را نمی پذیرد ب. كتب ضلال ج. تسامح اسلام در مورد تفتیش عقاید، برخلاف مسیحیت د. آزادی بیان و آنچه در دل است- و ان احد من المشركین. . .

هـ. آزادی تبلیغ یك عقیده ی خلاف و. آزادی در انجام مراسم دینی (فرق اهل كتاب با غیر اهل كتاب در این جهت) .

تعریفهای آزادی:

24. آزادی را دو نوع تعریف می كنند ولی توجه ندارند كه نتیجه ی آندو با هم متفاوت است. گاهی می گویند: آزادی نبودن مانع است برای جلوگیری از جنبش (هیوم: به نقل كتاب آزادی و حیثیت انسانی، ص 93) و گاهی می گویند: آزادی قوّه ی حاكمه ای غیر از قانون طبیعت و قانون موضوعه از طرف خود شخص است. اما گاهی می گویند: آزادی نبودن مانع برای آن اوضاع و شرایط اجتماعی است كه وجود آنها در تمدن امروز لازمه ی خوشبختی فرد است (هرلدلسكی- آزادی و حیثیت انسانی، ص 94) و گاهی می گویند: آزادی نبودن مانع در راه نمو و تكامل و تجلی شخصیت آدمی است.

25. مسأله ی لزوم اختلاف و تنوع كه از شرایط كمال و پیشرفت است و در صورت قالبی بودن، افكار فاسد می شود (رجوع شود به كتاب آزادی و حیثیت انسانی، صفحه 49 و. . . ، ایضاً ورقه های «احیای تفكر اسلامی» راجع به اینكه یكی از اصول تفكر اسلامی سعه ی مشرب و نظر است. ) 26. تكیه بر روی آزادی فردی در اروپا به حد افراط، عكس العمل اختناقهای سیاسی و مذهبی بود، ولی بعداً [با] پیدایش مسلكهای اجتماعی و سیاسی نظیر كمونیسم و سوسیالیسم كه برای خود رسالتی بشری قائل بودند بار دیگر تضاد آزادی فردی با پیشرفت اجتماعی روشن شد و مسأله ی قدرت دولت مطرح شد (ر. ك:

نمره ی 28) .

27. ما باید بدانیم اگر رسالتی بشری داریم تا چه اندازه می توانیم متكی بر بلوغ بشریت و بر تبلیغ منطقی باشیم. شاید روزی برسد كه بشر آن اندازه بالغ شود، ولی هنوز نرسیده است.

28. عطف به نمره ی 26؛ این همه تكیه بر روی آزادی فردی و اینكه آزادی فرد را هیچ چیز جز آزادی افراد دیگر محدود نمی كند (حتی مصالح خود فرد و مصالح جامعه) عكس العمل اختناقهای سیاسی و مذهبی اروپا بود و این همه پس از انقلاب كبیر فرانسه به این شكل مطرح شد و یك عكس العمل افراطی بود كه منجر به بی تفاوتی افراد نسبت به سرنوشت و مصالح جامعه و بشریت شد؛ مسأله ی مسؤولیتها، تعهدها، ارزشهای انسانی بكلی فراموش شد؛ ولی بعدها با پیدایش مكتبهایی نظیر سوسیالیسم، كمونیسم، اگزیستانسیالیسم بار دیگر به تعهدها و مسؤولیتها در مقابل مصالح بشریت توجه شد و معلوم شد تنها اصل مقدس بشریت اصل آزادینیست؛ و ما در محل خود ثابت كردیم كه تازه مفهوم حقیقی آزادی بلامانع بودن خواست و اراده نیست، بلكه بلامانع بودن استعدادهای انسانی است. بعلاوه آنچه كه به نام عقیده و اعتقاد گفته می شود، گرچه فرد نسبت به آن تعصب بورزد و علاقه نشان دهد، [لزوماً] با آزادی و اختیار و اراده و انتخاب به دست نیامده، غالباً تحمیل محیط است و یا تلقین دستگاههای فاسد حاكمه به عنوان یك تكیه گاه اعتقادی است، تحمیلی است به صورت عقیده كه پس از عادت مورد انس و علاقه واقع می شود آنچنان كه عادت به تریاك و هروئین تولید انس و علاقه می كند.

---