(سمینار دبیران علوم دینی- جلسه ی ششم) 78. جهان تفسیری نه جهان احساسی 79. مسأله ی شناخت 80. تقسیم گروهها از نظر امكان و عدم امكان شناخت و از نظر ابزار و وسایل شناخت به حسی لاادری، حسی منكر، عقلی محض، عقلی و حسی 81. مسأله ی روان ناخودآگاه 82. اختلاف دو مسلك در شعاع كاربرد عقل 83. اصل هدایت در طبیعت 84. اثبات حق از سه راه: حس، عقل، دل پایان جلسات 85. معمولاً- آنچنان كه در جزوه ی «شناخت» آمده است- چنین تصور می كنند كه شناخت از آن جهت لازم است كه مقدمه ی عمل است، آنچنان كه مثلاً ما تا آب را نشناسیم، زمین و هوا و محیط را نشناسیم نمی توانیم آنها را تحت اختیار خود و مورد استفاده قرار دهیم.

این مطلب درباره ی شناخت علمی صحیح است كه شناخت جزئی و عضوی و بخشی است، یعنی انسان اجزای طبیعت را به همین منظور می شناسد.

مسائل:

ولی شناخت كلی و تفسیری جهان این گونه نتیجه نمی دهد و این گونه به كار نمی آید و فایده اش این نیست. مثلاً اینكه آیا جهان آغاز و انجام دارد یا نه؟ حادث است یا قدیم؟ شاعر است یا غیرشاعر؟ زیباست یا زشت؟ بایستنی است یا نبایستنی؟ قانون و سنت لایتغیر دارد یا ندارد، یعنی قانونهای جهان لایتغیر است یا نه؟ یك واحد زنده است كه اجزایی مرده دارد یا در مجموع مانند یك لاشه است كه كرمهای چندی نیز بر روی آن می لولند؟ آیا موجودمعدوم می شود یا نه؟ آیا اعاده ی معدوم ممكن است یا محال؟ آیا عالم و تاریخ عیناً پس از مدتی طولانی موبه مو از سر گرفته می شود و تكرار می شود؟ آیا جهان از اصلی پدید آمده و به همان اصل برمی گردد؟ آیا وحدت بر هستی حاكم است یا كثرت؟ آیا آنچه هست بود است یا شدن است؟ آیا اشیاء منقسم می شوند به جوهر و عرض؟ انقسام به واجب و ممكن چطور؟ آیا عالمی غیر از عالم ماده و زمان و مكان وجود دارد یا ندارد؟ آیا انسان دارای روح مجرّد باقی است یا نه؟ و. . .

اینها در عین اینكه در عمل به كار آید، به آن سنخ نیست. اگر بگوییم جهان بینی موضع انسان را در جهان مشخص می كند، در انتخاب راهی كه باید پیش بگیرد یاری می كند، نوع عكس العمل ما را درباره ی خود و جهان و جامعه تعیین می كند، خود ما را دگرگون می كند و روی شخصیت ما اثر می گذارد، بلكه دو جهان بینی و دوگونه انسان می سازد، رسالت و مسؤولیت ما را معین می كند كه داریم یا نداریم، به ما جهت یابی می دهد، سخن درستی گفته ایم به خلاف اینكه بگوییم كه مقدمه ی به كاربستن است، آنچنان كه در شناخت علمی تجربی چنین است.

86. منابع شناسایی از نظر قرآن (رجوع شود به سخنرانیهای «سیره ی نبوی» در مسجد جامع در سال 1354) :

الف. حس و طبیعت ب. تعقل و تفكر ج. قلب و الهام د. تاریخ و جریان جهان هـ. نقل و كتاب، معلومات دیگران یا تعلم 87. برای این كه نتیجه ی عملی گرفتن برای معیار واقع شدن كافی نیست، رجوع شود به جهان بینی علمی راسل ص 50.

88. برای این كه اطلاع ما از ماده حتی، غیرمستقیم است، رجوع شود به جهان بینی علمی راسل ص 55 (مثال خورشید) و ص 58 و60. 89. خلاصه ی جهان بینی علمی راسل در سه چهار سطر- جهان بینی علمی، ص 76 90. ارزش جهان بینی علم- رجوع شود به جهان بینی علمی راسل، صفحه ی 77 و 78 و مخصوصاً صفحه ی 81.

91. شناخت یعنی به كاربردن منطق نه صرف احساس و تجربه (رجوع شود به جزوه ی «شناخت» و فرق شناخت علمی و شناخت غیرعلمی) .

92. اركان شناخت در جهان بینی الهی:

الف. نیروی منطق عقل و تعقل و استدلال قیاسی، مستقل از احساس و استقراء و به عنوان یك وسیله ی شناخت اصیل و نه تابع (ر. ك: نمره ی 80- 82) ، مسأله ی اطلاع مستقیم و غیرمستقیم ب. مقام آزاد و مقام مطلق نیروی منطقی و رهایی از رنگ پذیری از تأثیر محیط (ر. ك: نمره ی 6- 10) ج. مقام تجرد نیروی استدلال و منطق از حركت و تغییرپذیری و محكومیت قوانین مادی د. اصل كلیت، دوام، اطلاق در شناخت 93. جاودانگی حقیقت و جاودانگی اصول اخلاقی و جاودانگی انسان به عنوان یك فرد (ر. ك: ماركس و ماركسیسم و به جزوه ی «درسهای ماركس و ماركسیسم» آقای نبوی از درسهای خودم) 94. مسائل كلی:

الف. تعریف جهان بینی- نمره ی 12 و 48 و 49 ب. جهان بینی چیزی غیر از جهان از دیدگاه علم است، بلكه فلسفه و یا دین است. لهذا اردوگاهها از نظر علمی به وحدت نظر رسیده اند و از نظر جهان بینی در دو قطب مخالفند.

درحقیقت، جهان بینی در قلمرو منطق و فلسفه و دین است نه علم (ر. ك: نمره ی 85) . ج. فایده ی جهان بینی و نیاز به آن- نمره ی 13 و 14 د. جهان بینی و مسأله ی شناخت هـ. منابع شناخت از نظر اسلام نمره ی 86 و. اركان شناخت- نمره ی 92 ز. مشخصات بهترین جهان بینی- نمره ی 15- 43 ح. انسان نگری الهی و انسان نگری مادی- نمره ی 1 ط. تاریخ نگری الهی و تاریخ نگری مادی ی. اصول و اركان جهان بینی الهی و جهان بینی مادی و تفاوتهای آنها- نمره ی 58 95. تفاوتهای دو جهان بینی:

الف. جهان بینی مادی مكتب انحصار و محدودیت، و جهان بینی الهی نامحدود (ر. ك: ورقه های «فهرست مسائل جهان بینی» شماره ی 13 و 53) ب. در تصویر حركت كه از نظر الهی حركت موجّهه و ذی غایت است و كل جهان به سوی غایتی كه كمال ثانوی است متوجه است، و از نظر مادی بلاغایت است. به عبارت دیگر، از نظر الهی رفتن برای رسیدن و به سوی رسیدن است و از نظر مادی رفتن نه برای رسیدن و نه به سوی رسیدن است.

ج. جهان الهی هدایت شده و روشن و بیناست و جهان مادی بی راه و تاریك و كور.

د. جهان مادی پوچ است و جهان الهی بامعنی و حكیمانه.

هـ. جهان الهی با انسان در داد و ستد است و نیكی و بدی هر كدام حساب جداگانه دارد، برخلاف جهان مادی كه با انسان در دادوستد نیست.

نفی انسان در جهان بینی مادی:

و. نظر به اینكه رابطه ای است اثباتاً و نفیاً میان خدا و انسان، جهان بینی مادی همان طور كه نفی كننده ی خداست نفی كننده یانسان است: نفی شخصیت روحی و مجرد و باقی و فناناپذیر، نفی اصالت اخلاقی و انسانیت، نفی آزادی مقام منطقی از تأثیر محیط و طوطی صفت تحت تأثیر آینه ی محیط بودن.

ز. اختلاف نظر در چهار بعدی [بودن ] ذهن و سه بعدی [بودن ] آن ح. اختلاف نظر در قوای حاكم بر عالم، مسأله ی روح و ملائكه و شیطان و جن (ر. ك: فهرست مسائل، شماره ی 82) 96. تعریف جهان بینی:

مقدمه ی جهان بینی راسل (حسن منصور) :

«جهان بینی نگرش آدمی به هستی و تعبیر او از آن است كه به ازای مجموع داده های شناختنی او صورت می گیرد. كسی كه زمین را بر پشت ماهی یا گاو استوار می داند و آن كه خورشید را به دور زمین در گردش می پندارد و زمین را مركز كائنات می انگارد، آن كه وجود آدمی را غایت هستی تصور می كند و هم او كه پویش جامعه را به آخرالزمان مختوم می داند، همه دارای جهان بینی اند و از اینجاست كه جهان بینی به علمی و غیرعلمی بخش می پذیرد. » ص 4 (مؤلف) :

«اندیشه ی یونانیان نسبت به جهان بیش از آنكه عالمانه باشد شاعرانه بود و من گمان می كنم قسمتی از علل آن همین بود كه یونانیان كار دستی را به دیده ی حقارت می نگریستند و هر مطالعه ای كه مستلزم تجربه بود برای آنان جلوه ای پست داشت. » ص 50:

«جهانی كه در معرض ادراك و تجسم ماست جهانی است كه در معرض مشاهده ی ماست، ولی دنیای فیزیك دنیایی انتزاعی و نامرئی است. » ص 55:

«آیا خورشید وجود دارد؟ بسیاری از مردم خواهند گفت ما وجود خورشید را درمی یابیم و هستی خورشید با هستی ناپلئون (قبلاً در صفحه ی پیش راجع به اینكه هستیهای تاریخی قابل تجربه نیستند بحث شده است) همانند نیست. اما اگر چنین بیندیشند به خطا رفته اند. فاصله ی ما از خورشید مكانی و از ناپلئون فاصله ی زمانی است، ما خورشید را نیز مانند ناپلئون از آثارش می شناسیم. . . مفهوم خورشید استنباطی است از مجموع آنچه كه می بینیم و نه درواقع شئ نورانیی كه مستقیماً در معرض آگاهی ما باشد. این هم از خصوصیات پیشرفت علم است كه به تدریج حوزه ی عمل مفروضات تنگتر و میدان ادراك و استنباط فراختر می گردد. » (ر. ك: ص 58 و 59 و 60 كه خیلی از نظر مفهوم شناخت و اطلاع غیرمستقیم جالب است) .

ص 55:

«به نظر یك شخص ساده ی عامی ماده چیزی صلب است، اما فیزیكدان چنین می اندیشد كه ماده موجی است از احتمال كه در پوچی ( Dothingness ) نوسان می كند. به طور ساده، حضور ماده در یك مكان همانند حضور شبحی در آنجاست. » ص 62: امروزه دیگر فیزیكدان عصر ما به ماده ایمان ندارد.

ص 63: بحث ذهنیت فیزیك ص 64: بحث ذهنیت فیزیك ص 66: بحث ذهنیت فیزیك ص 76 و 77: ایده آلیسم جدید ص 77: شك در قوانین طبیعت ص 76:

«به اندیشه ی من، جهان مجموعه ای است از نقطه ها و جهشهای فاقد وحدت، فارغ از مداومت، عاری از ربط و ترتیب و خالی از هر محتوای دیگری كه مسأله آموز عشق باشد. درواقع اگر تعصب و عادت را كنار بگذاریم، حتی به ندرت می توان حتی از این نظر كه اصولاً دنیایی وجود دارد دفاع كرد. نظریات اخیر فیزیكدانان، آنان را ناگزیر از نكته ی فوق می كند. » ایضاً رجوع شود به دنباله ی مطلب فوق تا صفحه ی 77.

ص 78:

«من فكر می كنم كه ممكن است جهان بیرون از ذهن یك پندار باشد، اما درصورتی كه وجود داشته باشد شامل وقایع كوتاه، گسیخته و پراكنده ای است و نظم و وحدت و مداومت آن از اختراعات انسان است و به همان اندازه از حقیقت برخوردار است كه نظم فهرست نامه ها و دائرة المعارف ها. »